Tattvartha Sutra Part 02 Sthanakvasi

SR No.: 006386
Original Sutra Author: N/A
Author: Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
Publication Year: 1973
Total Pages: 894
Language: Sanskrit, Hindi, Gujarati
Classification: Book_Devnagari, Agam, & Canon
File Size: 49 MB

Page 811

दीपिका-निर्युक्ति टीका अ. ८ सू. ४८ अवधिज्ञान स्वरूपनिरूपणम्
७९५
मनुदयमाप्तानां सदवस्था-उपशमः स्पर्द्धकश्च कर्मपुङ्गलशक्तीनां क्रमिक वृद्धिहासरूपम् तथाविध क्षयोपशमनिमित्तकमवधिज्ञानं षड्विधं देवनारकभिन्नानाम् उपशान्तक्षीणकर्मणां मनुष्यपञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकानां भवति तथा च पक्वान्नाना
विज्ञानावरणीय कर्मणां क्षयेण विपाकममाप्तानामवधिज्ञानावरणीय कर्मणामुपशमेन चोत्पद्यमानमवधिज्ञानं क्षायोपशमिकं व्यपदिश्यते । एवञ्च - एकं भवप्रत्ययिकं १ क्षायोपशमिकं षडविधम् आनुपामिकम् २ अनानुगामिकम् ३ वर्द्धमानम् - ४ हीयमानम् ५ प्रतिपाति ६ अप्रतिपाति च ७ इत्येवं सप्तविधं तावद् सर्वमवधिज्ञानमवसेयम् ॥ ४८ ॥
तरवार्थनियुक्तिः- पूर्वं खलु क्रममाप्तं सम्यगृज्ञानविशेषरूपं मतिज्ञान - श्रुत ज्ञानञ्च सविस्तरं प्ररूपितम्, सम्प्रति-क्रमप्राप्तमवधिज्ञानं द्विविधत्वेन प्रतिपादयितुमाह - 'ओहिना दुविहे, भवपच्चय-खभोवसमनिमित्तभेयओ' इति अवधिज्ञानं तावत् पूर्वोक्तस्त्ररूपं द्विविधं भवति तस्य द्विविधत्वे हेतुमाह-भवप्रत्यक्षयोपशमनिमित्तभेदतः । तत्र भवः आयुर्नाम कर्मोदयनिमित्तक आत्मनः पर्यायः तथाविधा मनः प्रत्ययः हेतुवस्य तत्-भत्रमत्ययम् अवधिज्ञानम् । एवं क्षयश्चो स्पर्द्धकों का उपशम हो तब अवधिज्ञान का क्षयोपशम होता है। क्षयो पशम अवधिज्ञान छह प्रकार का है - (१) अनुगामिक (२) अनानुगामिक (३) बर्द्धमान (४) हीयमान (५) प्रतिपाति और (६) अप्रतिपाती ॥ ४८ ॥
तत्वार्थनियुक्ति पहले सम्यग्ज्ञान विशेष मतिज्ञान और श्रुतज्ञान की विस्तारपूर्वक प्ररूपणा की गई, अब क्रमप्राप्त अवधिज्ञान के दो भेदों की प्ररूपणा करते हैं
=P
पूर्वोक्त स्वरूप वाला अवधिज्ञान दो प्रकार का है- भवप्रत्यय और क्षयोपशम प्रत्यय | उसके दो भेद होने के कारण यह है कि वह भव रूप निमित्त से और क्षयोपशम रूप निमित्त से उत्पन्न होता है। आयुकर्म के उदय से होने वाला आत्मा का पर्याय भव कहलाता है। वह
ઉપશમ થાય ત્યારે અવિધજ્ઞાનના ક્ષયેાપશમ થાય છે. ક્ષયેાપશમનિમિત્તક અવ विज्ञान प्रभार छे (१) अनुगामिङ (२) अनानुगाभिङ ( 3 ) वर्धमान (४) हीयमान (4) अतिपाती भने (६) प्रतिपाति ॥ ४८ ॥
તત્ત્વાથ'નિયુક્તિ-પહેલા સમ્યજ્ઞાન વિશેષ મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાનની વિસ્તારપૂર્વક પ્રરૂપણા કરવામાં આવી હવે ક્રમપ્રાપ્ત અવધિજ્ઞાનનાં એ ભેદાની પ્રરૂપણા કરીએ છીએ પૂર્વોક્ત સ્વરૂપવાળુ અવધિજ્ઞાન એ પ્રકારનુ છે ભવ પ્રત્યય અને ક્ષયાપશમપ્રત્યય, જેના બે ભેદ હાવાનું કારણ એ છે કે ભવરૂપ નિમિત્તથી અને ક્ષચેાપશમ રૂપનિમિત્તથી ઉત્પન્ન થાય છે. આયુષ્યકમના ઉદયથી થનારા આત્માના પર્યાય જીવ કહેવાય છે. આ ભવ જેમાં ખાદ્ય કારણ
શ્રી તત્વાર્થ સૂત્ર : ૨