Page Text
________________
७६५
तत्त्वार्थसूत्र ज्ञानम् मनःपर्यवज्ञान-केवलज्ञानश्च सम्यग्ज्ञानरूपं समुदेति, अतः प्रत्यक्ष मुच्यते। एवश्चा-ऽक्ष्णोति व्याप्नोति जानाति वेति-अक्ष:-आत्मा, तमेवाक्षमात्मानं प्राप्तक्षयोपशमम्-प्रक्षीणावरणं च प्रतिनियतं यत् सम्यग्ज्ञानं तत् प्रत्यक्षं व्यपदिश्यते । एवंविधं खलु सम्यग्ज्ञानम्-अवधिमनःपर्यवकेवलज्ञानमेव भवति नतुमतिज्ञान-श्रुतज्ञान वा तयोरक्षात् परभूतेन्द्रिय मनःप्रकाशोपदेशादि बाह्यनिमित्ता पेक्षया जायमानत्वात्, अवधिदर्शनस्य केवलदर्शनस्य बाह्यनिमित्तापेक्षया जायमानत्वात्, अवधिदर्शनस्य केवलदर्शनस्य च तथाविधवाह्यनिमित्तानपेक्षतया जायमानस्वेऽपि ज्ञानत्वाभावादेव प्रत्यक्षत्वं न सम्भवति । विभङ्गज्ञानस्य तु-ज्ञानत्वेऽपि तस्य मियाज्ञानत्वेन सम्यक्त्वाभावात प्रत्यक्षत्वं नापद्यते इति सर्व मनवधम् ॥ उक्तश्च स्थानाङ्गे २-स्थाने १ उद्देश के ७१ सूत्रे- पच्चक्खे नाणे दुविहे पण्णत्ते, तं जहा केवलनाणे चेव, णो केवलनाणे चेव, णो केवलनाणे दुविहे पण्णत्ते, तं जहा-प्रोहिणाणे चेब, मणपज्जवणाणे चेव'-इति पशम या क्षय होने पर अक्ष अर्थात् आत्मा को जो सम्यग्ज्ञान होता है, यह प्रत्यक्ष कहलाता है । इस प्रकार प्रत्यक्ष सम्यग्ज्ञान अवधि, मन:पर्यव और केवलज्ञान ही है, मतिज्ञान और श्रुतज्ञान नहीं, क्योंकि ये दोनों ज्ञान अक्ष से भिन्न इन्द्रिय, मन, प्रकाश एवं परोपदेश आदि बाह्य निमित्तों से उत्पन्न होते हैं । यद्यपि अवधिदर्शन और केवलदर्शन भी बाह्य निमित्तों से उत्पन्न नहीं होते तथापि ज्ञान स्वरूप न होने के कारण उन्हें प्रत्यक्ष नहीं कहा जा सकता। विभंगज्ञान ज्ञान होने पर भी सम्यक् नहीं मिथ्या है । अतएव वह भी प्रत्यक्ष सम्परज्ञानों की गणना में नहीं आता। इस प्रकार पूर्वोक्त विधान निर्दोष है।
स्थानांग सूत्र के द्वितीय स्थानक, प्रथम उद्देशक, सूत्र ७१ में कहा અક્ષ અર્થાત્ આત્માને જે સમ્યજ્ઞાન થાય છે તે પ્રત્યક્ષ કહેવાય છે. આ રીતનું પ્રત્યક્ષ સમ્યકજ્ઞાન અવધિ મન:પર્યવ અને કેવળજ્ઞાન જ છે. મતિજ્ઞાન અનેશ્રતજ્ઞાન નહિ, કારણકે એ બંને જ્ઞાન અક્ષથી ભિન્ન ઈન્દ્રીય, મન પ્રકાશ અને પરોપદેશ આદિ બાહ્યનિમિત્તોથી ઉત્પન્ન થાય છે. જો કે અવધિદર્શન અને કેવળદર્શન પણ બાહ્યનિમિત્તોથી ઉત્પન્ન થતાં નથી. તે પણ જ્ઞાનસ્વરૂપ ન હેવાને લીધે તેમને પ્રત્યક્ષ કહેવામાં આવતા નથી. વિસંગજ્ઞાન જ્ઞાન હોવા છતાં પણ સમ્યક નહિ પરંતુ મિથ્યા છે. આથી તે પણ પ્રત્યક્ષ સમ્યફજ્ઞાનની ગણનામાં આવતું નથી આ રીતે પૂર્વોકત વિધાન નિર્દોષ છે.
સ્થાનાંગસૂત્રના દ્વિતીયસ્થાનકના, પ્રથમ ઉદ્દેશક સૂત્ર ૭૧માં કહ્યું છે
श्री तत्वार्थ सूत्र : २
| SR No. | 006386 |
| Book Title | Tattvartha Sutra Part 02 Sthanakvasi |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Ghasilal Maharaj |
| Publisher | A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti |
| Publication Year | 1973 |
| Total Pages | 894 |
| Language | Sanskrit, Hindi, Gujarati |
| Classification | Book_Devnagari, Agam, & Canon |
| File Size | 49 MB |