Page Text
________________
दीपिका-निर्युक्ति टीका अ.८ २.४१ सम्यग्ज्ञानमेदनिरूपणम्
७५३
ज्ञानं तावद् - अवशब्दस्याऽधः शब्दार्थकत्वेनाऽवधानादवधिः तद्रूपं ज्ञानं परिच्छेदः अवधिःज्ञानम्, तच्चाऽधो विस्तृत सप्तमनरकपर्यन्तविषयक मनुत्तर विमानवासिनां देवानाम् अवधिज्ञान मुच्यते । यद्वा-अवधि शब्दस्य मर्यादार्थकतया - safच्छन्न मर्यादितः सीमितो विषयो यस्य तादृशं ज्ञानम् 'इदमीदृशम्' इत्या कारकमवधिज्ञान मुच्यते । अवधीयते द्रव्य-क्षेत्र - कालभावैः परिच्छिद्यते मर्यादी for frist व्युत्पत्तिः, तच्चाऽमूर्त द्रव्यपरिहारेण मूर्त द्रव्यनिबन्धनत्वादेव-सीमितस्वेनाऽवधिज्ञानपदेन व्यपदिश्यते यच्च नरकादि चतुर्गतिष्वपि वर्तमानानां जीवाना मिन्द्रियमनः निरपेक्ष प्रतिविशिष्टक्षयोपशमहेतुकं पुद्गलउस शब्द के अर्थ का जो ज्ञान होता है वह श्रुतज्ञान कहलाता है। यहां यह स्मरण रखना चाहिए कि कान के द्वारा शब्द को सुनना अथवा नेत्रों द्वारा लिपि-अक्षरों को देखना मतिज्ञान है, उसके अनन्तर उस शब्द के अर्थ का वाच्य-वाचक सम्बन्ध के आधार पर जो बोध होता है, वह श्रुतज्ञान है ।
1
'अवधि' शब्द में जो 'अब' भाग है वह अधः अर्थात् नीचे का वाचक है । अवधिज्ञान निवी दिशा में अधिक विस्तृत होता है । अनुत्तर विमानवासी देव अवधिज्ञान से सप्तम नरक पर्यन्त जानते देखते हैं । अथवा अवधि का अर्थ है मर्यादा । जो ज्ञान मर्यादा युक्त है वह अवधिज्ञान | अवधिज्ञान की मर्यादा यह है कि यह ज्ञान अमूर्त पदार्थों को छोडकर सिर्फ मूर्त द्रव्यों को ही जानता है। इस कारण यह मर्यादित सीमित या अवधिज्ञान कहलाता है। यह ज्ञान चारों गतियों के जीवों को हो सकता है। इसमें इन्द्रिय और मन की सहायता
થાય છે તે શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય છે. અત્રે એ યાદ રાખવું જોઈએ કે કાન વર્ડ શબ્દને સાંભળવે અથવા નેત્રા દ્વાર લિપિ અક્ષરાંને જોવા મતિજ્ઞાન છે. આના અનન્તર તે શબ્દના અર્થને વાચ્ય-વાચક સંબંધના આધારે જે મેષ થાય छे. ते श्रुतज्ञान छे.
અવિધ શબ્દમાં ‘અવ' ભાગ છે તે અધઃ અર્થાત્ નીચેને વાચક છે. અવધિજ્ઞાન નીચી દશામાં અધિક વિસ્તૃત હાય છે. અનુત્તરવિમાનવાસી દેવ અવિધજ્ઞાન વડે સાતમી નરક સુધી જોઈ શકે છે અથવા અવધિના અથ મર્યાદા છે. જે જ્ઞાન મર્યાદાચુંકત છે તે અવધિજ્ઞાન અવધિજ્ઞાનની મર્યાદા એ છે કે આ જ્ઞાન અમૂર્ત દાર્થાને બાદ કરતા માત્ર મૂત્ત દ્રવ્યેને જ જાણે છે. આથી તે મર્યાદિત સીમિત અથવા અવધિજ્ઞાન કહેવાય છે. આ જ્ઞાન ચારે ગતિએના જીવાને થઇ શકે છે. એમાં ઇન્દ્રિય અને મનની ગ્રહાયતાની
त० ९५
શ્રી તત્વાર્થ સૂત્ર : ૨
| SR No. | 006386 |
| Book Title | Tattvartha Sutra Part 02 Sthanakvasi |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Ghasilal Maharaj |
| Publisher | A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti |
| Publication Year | 1973 |
| Total Pages | 894 |
| Language | Sanskrit, Hindi, Gujarati |
| Classification | Book_Devnagari, Agam, & Canon |
| File Size | 49 MB |