________________
६४६
तत्त्वार्थसूत्र तप उच्यते । तच्चतुर्विधम्, तद्यथा-इन्द्रियमतिसंलीनतादि भेदतः, इन्द्रिय प्रति संलोनना १ आदिना-कषाय प्रतिसंलीनता २ योगप्रतिसंलीनता ३ विविक्तशय्यासन सेवनता ४ चेत्येवं चतुर्विधं खलु मतिसंलीनता तपो भवतीति भावः। तत्र-इन्द्रिय प्रतिसंलीनता-इन्द्रियाणां श्रोत्रादीनां प्रतिसंलीनता तद्रूपं तप इन्द्रियप्रतिसंलीनता तप उच्यते १ एवं-कषायतिसंलीनतातप स्तावम्-कषायाणांक्रोधादि कषायाणां पतिसंलीनता-गोपनशीलता तद्रूपं तपः कषायपतिसंलीनता तप उच्यते २ एवं-योगमतिसंलीनता तप स्तावत्-योगानां मनोवाक कायव्या. पारविशेषाणां प्रतिसंलीनता-गोपनशीलता तद्रूपं तपो योगतिसंलीनता तप उच्यते ३ एवं-विविक्तशय्यासनसेवनतो तपस्तावत्-विविक्तेषु स्त्री-पशु-पण्डक रहितस्थानेषु शय्यासनकरणशीलता तद्रूपं तपो विविक्तशय्यासनसेवनता तप उच्यते ४ । उक्तश्चौ-पपातिके ३० सूत्रे-'से कि तं पडिसलीणया ? पडिसंलीणया चउम्विहा पण्णत्ता, तं जहा-इंदियपडिसंलीणया १ कसायपडिसंलीणया २ जोगपडिसंलीया ३ विवित्तसयणासणसे वणया ४ इति । अथ कासौ प्रतिसंलीनता ? प्रतिसंलोनता चतुविधा प्राप्ता, तद्यथा-इन्द्रिय तप है । इसके चार प्रकार हैं-(१) इन्द्रियप्रतिसलीनता (२) कषाय प्रतिसलीनता (३) योगप्रतिसंलीनता और (४)धिवक्तशयनासनसेवनता
क्षेत्र आदि इन्द्रियों का गोपन करना अर्थात् इन्द्रियों के विषय में राग-द्वेष नहीं उत्पन्न होने देना इन्द्रिय प्रतिसंलीनता है। क्रोध आदि कषायों का निरोध करना कषायप्रतिसलीनता है । मन वचन और काय की प्रवृत्ति का संवरण करना योग प्रतिसंलोनता है। ख्री, पशु और पाण्डक से रहित स्थान में शयन-आसन करना विविक्तशयनासनसेवनता तप है। ओपपातिकसूत्र में कहा है
प्रश्न-प्रतिसंलीनता तप कितने प्रकार का है ? છે. એના ચાર પ્રકાર છે (૧) ઈન્દ્રિયપ્રતિસલીનતા (૨) કષાયપ્રતિસંસીનતા (3) ગપ્રતિસલીનતા અને (૪) વિવિકતશયનાસન સેવનતા
શ્રોત્ર આદિ ઇન્દ્રિયાનું ગેપન કરવું અર્થાત્ ઇન્દ્રિયેના વિષયમાં રાગ છેષ ન ઉત્પન્ન થવા દેવા ઈન્દ્રિયગતિસંલીનતા છે. ક્રોધ આદિ કષાયોને નિરોધ કર કષાયપ્રતિસલીનતા છે. મન વચન અને કાયાની પ્રવૃત્તિનું સંવરણ કરવું યોગપ્રતિસલીનતા છે. સ્ત્રી પશુ અને નપુંસકથી રહિત સ્થાનમાં શયન આસન કરવા વિવિક્તશયનાસનસેવનતા તપ છે. ઔપપાતિક સૂત્રમાં કહ્યું છે
प्रश्न-प्रतिसलीनता त५३८९ १२ना ?
श्री तत्वार्थ सूत्र : २