________________
दीपिका-नियुक्ति टीका स.८ पादपोपगमनस्य द्वैविध्यनिरूपणम् ५९७ भेदेन द्विविध मित्युक्तम्, तत्र-सम्पति पादपोपगमनस्य द्वैविध्य प्रतिपादयितुमाह 'पाभोवगमणे दुबिहे, वाघाइमे निवाघाइमेय, नियमा अप्पडिकम्मे इति पादपोपगमनं नाम-पूर्वोक्त-स्वरूपं यावत्कयिकविशेषतपो द्विविध भवति, तथथा-व्याघातिम, निर्व्याघातिमं चेति । तत्र-व्याघातेन सिंहव्याघ्रभल्लक दावानलाधुपद्रवेण सहितं पादपोपगमनं व्याघातिम मुच्यते । एवं-सिंह व्याघ्र भल्लूक तरक्षुदावानलादिकतोपद्रवरहितं पादपोपगमनं निर्व्यापातिम मुच्यते । एतदुभयमपि व्याघातिम-निर्व्याघातिमं च पादपोपगमनं नियमाव-नियमतः अमतिकर्म शरीरचलनादिक्रियारूपमतिकर्मवर्जितं भवति, एव मौषधोपचार रहितश्च भवति । उक्तश्चौपपातिकसूत्रे ३० सूत्रे-से कि तं पाभोवगमणे ? पाओवगमणे दुविहे पण्णत्ते, तं जहा-बाघाइमेय, निव्वाघाइमेय-नियमा अप्पडिकम्मे, से तं पाओवगमणे' इति । अथ किन्तत् पादपोपगमनम् ? और भक्तप्रत्याख्यान कहे गए हैं, अब पादपोपगमन के दो भेदों का प्रतिपादन करते हैं।
पूर्वोक्त पादपोपगमन नामक यावत्कथिक अनशन तप दो प्रकार का है-व्याघातिम और निर्याघातिम । ज्याघात अर्थात् विघ्न से युक्त हो वह व्याघातिम और जो विनरहित हो वह नियांघातिम कहलाता है । उपद्रव सिंह, व्याघ, भालू तरक्ष तथा दावानल आदि द्वारा होते हैं, यह व्याधातिम और नियाघातिम-दोनों प्रकार के पादपोपगमन नियम से अप्रतिकर्म ही होते हैं अर्थात् शारीरिक हलन-चलन आदि क्रिया से रहित ही होते हैं और इनमें औषधो, पचार भी नहीं किया जाता। औपपातिक सूत्र में कहा है
प्रश्न-पादपोपगमन के कितने भेद है ? ભકતપ્રત્યાખ્યાન કહેવામાં આવ્યા છે હવે પાદપેપગમનના બે ભેદનું પ્રતિપાદન કરીએ છીએ
પર્વોક્ત પાદપપગમન નામક યાત્કથિક અનશન તપ બે પ્રકારના છેવ્યાઘાતિમ અને નિર્ચાઘાતિમ, વ્યાઘાત અર્થાત વિઘથી જે યુકત હોય તે વ્યાઘાતિમ અને જે વિઘ રહિત હોય તે નિર્વાઘાતિમ કહેવાય છે. ઉપદ્રવ સિંહ, વાઘ, રીંછ, તરક્ષ તથા દાવાનલ આદિ દ્વારા થાય છે. આ વ્યાઘાતિમ અને નિવ્યઘાતિમ બંને પ્રકારના પાદપપગમન નિયમથી અપ્રતિકર્મ જ હોય છે અર્થાત્ શારીરિક હલન ચલન આદિ ક્રિયાથી રહિત જ હોય છે. અને એમા ઔષધોપચાર પણ કરવામાં આવતું નથી. પપાતિક સૂત્રમાં કહ્યું છે? मरन- पानना टाले छे.
શ્રી તત્વાર્થ સૂત્રઃ ૨