________________
५८६
तत्त्वार्यसूत्रे पर्यन्त मनशनं भवति । तथा च-अल्पकालिकत्वाद् इत्वरिकम, जीवनपर्यन्त न्यापित्वाद् यावत्कथिक मुच्यते ॥५॥
तत्त्वार्थ नियुक्ति:-पूर्व तपसो निर्जराहेतुत्वं प्रतिपादितम्, सम्मतिअनशनादिकस्य पइविधस्य बाह्यतपसः प्रथमोपात्तस्याऽनशनतपसो द्वैविध्यं पतिपादयितु माह-'तस्थ बाहिरए अणसणतवे दुविहे, इत्तरिए-जाव. कहिए ये' इति । तत्र-द्वादशविधेषु तपासु बाह्यम् बहिर्भवम् अनशनरूपं प्रथमतपो द्विविधं भवति, इत्वरिकं-यावस्कथिकश्च । तत्राऽल्प कालिक मनशनतप इत्वरिकं व्यपदिश्यते, एति-गच्छिति तच्छीलन इत्वरम् 'इण नश जिसतिभ्याकरप्' इति ताच्छील्ये क्वरप् प्रत्ययः इत्वरमेव इत्वरिकमितिव्युत्पत्तेः। नयथा-श्रीमहावीर स्वामिनोऽन्तिमतीर्थकरस्य तीर्थे नमस्कार सहित भक्तादि पत्याख्यानकालादारभ्य चतुर्थभक्तषष्ठभक्तादिक्रमेण षण्मास पर्यन्त मनशन तपो थिक कहलाता है। इस प्रकार अल्पकालिक होने से इत्वरिक और जीवन व्यापी होने से यावत्कथिक अनशन कहलाता है॥५॥
तत्वार्थनियंक्ति-पहले बतलाया गया है कि तप निर्जरा का कारण है। अब अनशन आदि छह प्रकार के वाय तपों में प्रथम गिनाए अनशन तप के दो भेदों का कथन करते हैं
पारह प्रकार के तपों में अनशन नामक प्रथम तप के दो भेद हैंइत्वरिक और यावत्कथिक । जो अनशन मर्यादित काल के लिए किया जाता है वह इत्वरिक कहलाता है।
अन्तिम तीर्थंकर श्री महावीर स्वामी के तीर्थ में नवकारसी के प्रत्याख्यान काल से आरंभ करके चतुर्थभक्त, षष्ठभक्त आदि के कम से छह मास तक का अनशन तप होता है। आदि तीर्थंकर श्री
જીવનપર્યત રહે તે યાવત્રુથિક કહેવાય છે. આ રીતે અલ્પકાલિન હોવાથી ઇરિક અને જીવન વ્યાપી હોવાથી યાવસ્કથિક અનશન કહેવાય છે. પા
નવા નિયુક્તિ-પહેલા બતાવવામાં આવ્યું છે કે તપ નિર્જરાનું કારણ છે. હવે અનશન આદિ છ પ્રકારના બાહ્યતમાં પ્રથમ ગણાવેલા અનશન તપના બે ભેદનું કથન કરીએ છીએ
બાર પ્રકારના તાપમાં અનશન નામક પ્રથમ તપના બે ભેદ છે-- ઈવરિક અને યાત્કાયિક જે અનશન તપ મર્યાદિત કાળ સુધી કરવામાં આવે છે તે ઈત્વરિક કહેવાય છે. અન્તિમ તીર્થંકર શ્રી. મહાવીરસ્વામીના શાસન કાળમાં નવકારસીના પ્રત્યાખ્યાન કાળથી આરંભ કરીને ચતુર્થભક્ત ષષ્ઠભક્ત આદિના કમથી છ માસ સુધીનું અનશન તપ થતું હતું. આદિતીર્થંકર
श्री तत्वार्थ सूत्र : २
