________________
दीपिका-निर्युक्ति टीका अ.७ सू.८० ध्युत्सर्गतपसोद्वैविध्यनिरूपणम् ५६९ सम्मति-क्रमपातस्य पञ्चमाभ्यन्तरतपसो द्रब्य-भाव भेदेन द्विविधस्य प्ररूपर्ण कर्तुमाह-'विउसग्गे दुविहे, दवभावभेयओ'-इति । व्युत्सगों विविधस्य कायव्यापारस्य प्रवचन विहितेन विविधोत्सर्ग स्त्यागः स-द्विविधो भवति, द्रव्यभावभेदतः। तत्र-द्रव्यतो बाह्योपधे व्युत्सर्ग-स्त्यागो द्रव्यव्युत्सर्गः, बाह्योपधि ममत्वत्याग इत्यर्थः। भावतश्चाभ्यन्तरोपधेः क्रोधादिकषायरूपस्य व्युन्सर्गस्त्यागो भावव्युत्सर्गः स च मनोवाक्कायः क्रोधादिकषायाणां कृतकारिताऽनुमतिभिव भावव्युत्सगों व्यपदिश्यते । उक्तश्च व्यख्याप्रज्ञमौ श्रीभगवती सूत्रे २५- शतके ७ उद्देशके ८०२ सूत्रे -'विउमग्गो दुविहे पण्णत्ते, त जहा-दव्वविउसग्गे य-भाव विउसग्गेय' व्युत्सगों द्विविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-द्रव्यव्युत्सर्गश्व, भावव्युन्सर्गश्चति व्युत्सर्ग के भेद से आभ्यन्तर तप के छह भेद कहे गए थे। उनमें से प्रायश्चित्त आदि का भेद प्रदर्शनपूर्वक निरूपण किया गया। अब क्रमप्राप्त पांचवें आभ्यन्तर तप व्युत्सर्ग के दो भेदों की प्ररूपणा करते हैं
विविध प्रकार के कायिक व्यापार का आगमोक्त विधिसे त्याग करना व्युत्सर्ग है उसके दो भेद हैं-द्रव्यव्युत्प्तर्ग और भावव्युत्सर्ग। बाह्य उपधि संबंधी ममत्व का त्याग करना द्रव्यव्युग्सर्ग है और आभ्यन्तर उपधि कषाय का त्याग करना भावव्युन्सर्ग है । मन, वचन काय से कृत, कारित और अनुमोदन से कषायों का त्याग करना भावव्युन्सर्ग कहलाता है। भगवती सूत्र शतक २५, उद्देशक ७ में कहा गया है-द्रव्य और भावके भेद से व्युम्सा , दो प्रकारका है। इस વ્યત્સર્ગના ભેદથી અભ્યન્તર તપના છ ભેદ કહેવામાં આવ્યા હતા તેમાંથી પ્રાયશ્ચિત્ત આદિના ભેદ પ્રદર્શન પૂર્વક નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું હવે કમ પ્રાપ્ત પાંચમાં આભ્યન્તર તપ યુત્સર્ગના બે ભેદની પ્રરૂપણ કરીએ છીએ
વિવિધ પ્રકારના કાયિક વ્યાપારને આગોકત વિધિથી ત્યાગ કરવો વ્યુત્સર્ગ છે. તેના બે ભેદ છે-દ્રવ્યબુત્સર્ગ અને ભાવવ્યુત્સગ બાહ્ય ઉપાય સંબંધી મમત્વને ત્યાગ કરવાં દ્રવ્યબુસર્ગ છે, અને આભ્યન્તર ઉપધિ કષાયનો ત્યાગ ભાવવ્યુત્સર્ગ છે. મન વચન, કાયાર્થી તથા કૃતકારિત અને અનુમોદનથી કષાયને ત્યાગ કરે ભાવવ્યુસ કહેવાય છે, ભગવતી સુત્ર શતક ૨૫, ઉદ્દેશક માં કહ્યું છે-દ્રય અને ભાવના ભેદથી વ્યુત્સર્ગ
त० ७२
श्री तत्वार्थ सूत्र : २
