________________
_ तत्त्वार्यस्त्र तत्वार्थदीपिका-पूर्व सावन-आभ्यन्तरतपसः प्रायश्चित्तादि भेदेन षड् विधत्वपतिपादनात तत्र-यथाक्रम प्रायश्चित्तादयः प्ररूपिताः, सम्पति-क्रम माप्तस्य पश्चमाभ्यन्तरतपसो व्युत्सर्गरूपस्य द्रव्य भावभेदेन द्वैविध्यं प्ररूप. यितुमाह-'विउसग्गे दुविहे' इत्यादि । व्युत्सों व्युत्सर्जनं, सद्विविधो, द्रव्यभावभेदतः, तत्र-द्रव्यत उपध्यादिममत्ववर्जन व्युत्सर्गः भावतः कषायत्यागो भावव्युत्सर्गः, इन्येवं द्विविधो व्युत्सर्गः अथवा-व्युत्सर्ग इति कायोत्सर्गः कायममत्वत्यागः शपनाऽऽसनस्थानेषु काय चेष्टावर्जनम् । सोऽपि द्विविधः, इत्व. रिको यावत्कयिकश्चेति ॥८०॥
तत्वार्थनियुक्तिः पूर्व खलु-मायश्चित्त, विनय, वैयावृत्त्य, स्वध्याय व्युन्सर्ग भेदेन षडू विधस्याऽऽभ्यन्तरतपसा यथाक्रमं पायश्चित्तादीनां सभेदं प्ररूपणं कृतम्,
तत्वार्थदीपिका--पहले आभ्यन्तर तप के छह भेदों का निरूपण किया गया था, उनमें से प्रायश्चित्त आदि का निरूपण हो चुका, अब क्रमप्राप्त पाचवें आभ्यन्तर तप व्युत्सर्ग के द्रव्य और भाव के भेद से दो प्रकार बतलाते हैं हैं--
व्युत्सर्ग के दो भेद हैं-द्रव्यव्युत्सर्ग और भावव्युत्सर्ग। उपधि आदि का त्याग द्रव्यव्युत्सर्ग कहलाता है और कषायों का त्याग भावव्युत्सर्ग कहलाता है । व्युत्सर्ग को कायोत्सर्ग और कायममत्व. त्याग भी कहते हैं जिप्तका आशय है शयन, आसन एवं स्थान में काय की चेष्टा का स्थाग । उसके भी दो भेद हैं-इत्वरिक और यावस्कधिक ॥८॥
सवार्थनियुक्ति--पहले प्रायश्चित्त विनय, वैयावृत्य स्वाध्याय और તત્વાર્થદીપિકા-પહેલા આભ્યન્તર તપને છ ભેદોનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યુ હતું તેમાંથી પ્રાયશ્ચિત્ત આદિનું નિરૂપણ થઈ ગયું હવે કમપ્રાપ્ત પાંચમાં આભ્યન્તર તપ વ્યુત્સર્ગના દ્રવ્ય અને ભાવના ભેદથી બે પ્રકાર બતાવીએ છીએ
વ્યત્સર્ગના બે ભેદ છે-દ્રવ્યબુત્સર્ગ અને ભાવવ્યુત્સર્ગ ઉપધિ આદિને ત્યાગ દ્રવ્ય વ્યુત્સર્ગ કહેવાય છે અને કષાયોને ત્યાગ ભાવવ્યુત્સર્ગ કહેવાય છે. વ્યુત્સર્ગને-
કાસર્ગ અને કાયમમત્વત્યાગ પણ કહે છે જેને આશય છે શયન આસન અને સ્થાનમાં કાયની ચેષ્ટાને ત્યાગ તેના પણ બે ભેદ છે--ઈતરિક અને વાવ-કથિક પ૮ તત્વાર્થનિયુકિત –પહેલા પ્રાયશ્ચિત્ત, વિનય, વૈયાવૃત્ય, વાધ્યાય અને
श्री तत्वार्थ सूत्र : २
