________________
५५०
तत्वार्थ सूत्रे
अथ द्वितीयं शुक्लध्यानम्' एकस्ववितर्कम् अविचार मुच्यते, एकस्य भावः एकत्वम् एकत्वगतो वितर्कों विचाररहितो यत्र तत् - एकत्ववितर्का विचारम् नामद्वितीयं शुक्लध्यानं भवति, एकः कश्चिद् योग स्त्रयाणामन्यतमः अर्थो व्यञ्जनं चैकमेव एकपर्याप चिन्तनम् - उत्पाद-व्यय धौव्यादि पर्यायाणामेकस्मिन्नेव पर्याये निवातगृहस्थित मदीपशिखाराजिवद निष्पकम्पं पूर्वगतश्रुतानुसारि च चित्तं निर्विचारं यद्भवति तदेकत्ववितर्कमविचारं व्यपदिश्यते । उक्तञ्च'क्षीणकषायस्थानं, तरप्राप्य ततो विशुद्धलेश्यः सन् । एकश्ववितर्काविचारं, ध्यानं ततोऽध्येति ॥ १॥ इति
संक्रमण होता है वहीं ध्यानसविचार होता है ।
दूसरा शुक्लध्यान एकत्ववितर्क - अविचार कहलाता है । एक का भाव एकस्व कहलाता है। जो एकत्वरूप हो ऐसा विनर्क एकत्ववि. तर्क है । वह विचाररहित होने से दूसरा शुक्लध्यान एकत्व वितर्कअविचार कहा गया है। इसमें तीनों योगों में से एक योग होता है । अर्थ और व्यंजन (शब्द) भी एक ही होता है। किसी एक पर्यायका चिन्तन होता है। इस प्रकार उत्पाद, व्यय और धौव्य आदि पर्यायो में से किसी एक पर्याय में, वायुविहीन गृह में स्थित दीपक की शिखा के समान, निष्कप चित्त होना एकत्ववितर्क- अविच र ध्यान कहलाता है । यह ध्यान भी प्रायः पूर्वगत श्रुत के आलम्बन से ही होता हैकहा भी है ।
बीतराग मुनि क्षीणकषाय स्थान को प्राप्त करके विशुद्ध लेइयाबाला होकर एकत्वबितर्काविचारध्यान ध्याता है ॥१॥
ધ્યાનસુવિચાર થાય છે.
બીજી શુકલધ્યાન એકત્વવિતર્ક-અવિચાર કહેવાય છે. એક ને ભાવ એકલ કહેવાય છે જે એકરૂપ હાય એવા વિતક એકત્રિત છે. તે વિચાર રહિત હાવાથી ખીજુ શુકલધ્યાન એકવિતક અવિચાર કહેવાયુ'
છે. આમાં ત્રણે ચેાગેામાંથી એક ચાગ હોય છે, અર્થ અને વ્યજત (શ:) પણ એક જ હાય છે કાઈ એક પર્યાયનું ચિન્તન હેાય છે. આવી રીતે ઉત્પાદ વ્યય અને ધ્રૌવ્ય આદિ પર્યાયામાંથી કાઈ એક પર્યાયમાં વાયુરહિત ઘરમાં સ્થિત દીપઠની વાટની જેમ, નિષ્કપ ચિત્ત હાવું એકવિતા – અવિચાર ધ્યાન કહેવાય છે. આ ધ્યાન પણ પ્રાયઃ પૂગત શ્રુતના આલંબનથી જ થાય છે કહ્યુ પણ છે—
વીતરાગ મુનિ ક્ષીણુ કષાય સ્થાનને પ્રાપ્ત કરીને વિશુદ્ધ લેશ્યાવાળા ઈને એકવ વિતક વિચાર ધ્યાન યાવે છે !!
શ્રી તત્વાર્થ સૂત્ર : ૨
