________________
दीपिका-नियुक्ति टीका अ. सू.६२ आभ्यन्तरतपसोमेदनिरूपणम् ४६७ संवाहनादिभिराराधनं वैयाकृत्यम् । ज्ञानभावनार्थ मूलमूत्रपठनं स्वाध्यायः ४ ध्यान-धर्मशुक्लरूपं ध्यातव्यमितिपश्चममाम्यन्तरं ध्यानम् ५ शयनाऽऽसनस्थानेषु काय चेष्टायाः परित्यागो व्युत्सर्गः ६ ॥६२॥
तस्वार्थनियुक्ति:-पूर्व तावत् संवरहेतुत्वेन तपः प्ररूपितम् , तच्चद्विविधम् , बाह्याऽभ्यन्तरभेदात् तत्र-बाह्यन्तपः षड्विधमनशनादिकं पूर्वसूत्रे भरूपितम् , सम्पति-आभ्यन्तरं तपः षइविधं भवतीति प्ररूपयितुमाह-'अभि. तरए तवे छविहे पायश्चित्त-विणय वेयावच्च सज्झाय-झाण-'विउ. सग्गभेयो ' इति । आभ्यन्तरं तपः षडविधम् , प्रायश्चित्त-विनयवयात्य स्वाध्याय-ध्यान-व्युत्सर्गभेदतः इति, तथा च-प्रायश्चित्तं, विनयवैयावृत्यंहै। शरीर से रूग्ण मुनि के पांव दबाना अथवा अन्य प्रकार से उसकी आराधना करना वैयावत्य है । ज्ञान-भावना के लिए मूलसूत्रों का पठन करना स्वाध्याय है । चित्त को एकाग्र करना ध्यान हैं या धर्मध्यान और शुक्लध्यान करना ध्यान तप है। काय की चेष्टा का परित्याग करना व्युत्सर्ग है ॥६२॥
तत्त्वार्थनियुक्ति--पहले तप को संवर का कारण कहा था। तप के दो भेद हैं-बाह्य और आभ्यन्तर । बाह्य तप के अनशन आदि छह भेद हैं, यह पहले सूत्र में प्रतिपादन किया जा चुका है, अब आभ्यन्तर तप के छह भेद कहते हैं
आभ्यन्तर तप के छह भेद हैं-(१) प्रायश्चित्त (२) विनय (३) वैयावृत्य (४) स्वाध्याय (५) ध्यान और (६) व्युत्सर्ग। इस प्रकार પીડિત મુનિના પગ દબાવવા અથવા અન્ય પ્રકારથી તેમની આરાધના કરવી વૈયાવૃત્ય છે. જ્ઞાન ભાવના માટે મૂળસૂત્રનું પઠન કરવું સવાધ્યાય છે. ચિત્તને એકાગ્ર કરવું ધ્યાન છે અર્થાત્ ધર્મ ધ્યાન અને શુકલધ્યાન કરવું ધ્યાન તપ કાયાની ચેષ્ટાને પરિત્યાગ કરે વ્યુત્સર્ગ છે. દર
તત્ત્વાર્થનિયુક્તિ –પહેલાં તપને સંવરના કારણ રૂપ કહેવામાં આવ્યું. તપના બે ભેદ છે-બાહા તથા આભ્યન્તર બાહ્ય તપના અનશન આદિ છે ભેદ છે એ પહેલા સૂત્રમાં પ્રતિપાદન કરવામાં આવી ગયું છે, હવે આવ્ય. નર તપના છ ભેટ કહીએ છીએ
मान्यत२ तपना छ ले छे-(१) प्रायश्चित्त (२) विनय (3) यावृत्य (४) पाय (५) यान भने (६) यु.स मारीत प्रायश्चित्त,
श्री तत्वार्थ सूत्र : २
