________________
दीपिका - नियुक्ति टीका अ. ७ सू. २६ मृषावादस्वरूपनिरूपणम
प्राणिनि लगत्येव हिसा बाणविक्षेपकस्य, हिंसत्वरूपेणा-मपरिणतिसत्त्वात् स्वकृत सुकृति दृढा युककर्मशेषात् मृगस्य तस्थानात्पलाने, स्वप्रयासे विफ लोsपि हन्तुश्चत्तं घातकमेव भवति, मनसः क्लिष्टत्वात् । एवं तस्याऽविशुद्धमानस्य जिघांसोरुक्तान्त प्राणिप्राणसमुदायस्थले भावतो हिंसा, यद्येतादृश परिस्थिती मृगत्रियते तदा तत्रोमाभ्यां द्वाभ्यामपि द्रव्यमाभ्यां समुदिताभ्यां मवेत् । ततस्तस्य प्रमत्तयोगात् प्राणातिपातरूपा हिंसा भवतीतिभावः ॥ २५ ॥ मूलम् - अच्चाभिहाणं मुसावाओ ||३६|| छाया - 'असत्याऽभिधानं मृषावादः ||२६|
तत्वार्थदीपिका -- पूर्व तावत् प्रपत्तयोगा स्प्राणादिपातलक्षणं हिंसा स्वरूपं प्राणातिपातादिविनिवृत्ति दक्षगव्रतविरोधितया प्रतिपादितम् सम्पति-तद्विरो अर्थात् हिंसामय होने से उसे हिंसा का पाप लगता ही है । व्याध की आत्मा की परिणति हिंसारूप है, अतएव आयु का प्रगाढ बन्ध होने से हिरण उस जगह से भाग गया और व्याध का प्रयास सफल नहीं हुआ, फिर भी उसका चित्त तो हिंसक ही है । कदाचित् व्याध के द्वारा छोडा हुआ बाग लक्ष्य पर लग जाय और मृग का वध हो जाय तो ऐसी परिस्थिति में द्रव्य और भाव - दोनों प्रकार की हिंसा होती है । इस प्रकार प्रमत्तयोग से उस व्याध को प्राणातिपान रूप हिंसा होती है ॥२५॥
२५७
'असच्चाभिहाणं मुसावाओ ।'
सूत्रार्थ -असत्य कहना मृषावाद है ||२३||
तत्वार्थदीपिका - पहले प्रमत्तयोग से प्राणों का अतिपात करना हिंसा है, इस प्रकार हिंसा के स्वरूप का प्रतिपादन किया गया है, जो
લાગે જ છે. શિકારીના આત્મની પરિણતિ હિંસરૂપ છે, આથી આયુષ્યનુ પ્રગાઢ અન્ધન હાવાથી હરણ તે સ્થળેથી નાસી ગયું અને શિકારીનેા પ્રયત્ન સફળ થયા નહી' તે પશુ તેનુ· ચિત્ત તેા હ'સક જ છે. કદાચિત્ શિકારી દ્વારા છેડાયેલુ તીર લક્ષ્ય પર વાગી જાય અને હરણના વધ થઇ જાય-આવી પરિસ્થિતિમાં દ્રવ્ય અને ભાવ-ને પ્રકારની હિંસા થાય છે. આ રીતે પ્રમત્ત ચેગથી તે શિકારીની પ્રાણાતિપાત રૂપ હાંસ હૅય છે. ૨પા
'असच्चाभिहाणं मुसावायो ।
સૂત્રા -અમત્ય કહેવું મૃષાવાદ છે. ર૬
તત્ત્વાથ દીપિકા —આ પહેલા પ્રમત્ત યાગથી પાણે ના અતિપાત કરવા હિંસા છે, આ રીતે હિંસાના સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યુ, જે
त० ३३
શ્રી તત્વાર્થ સૂત્ર : ૨
