________________
दीपिका-निर्युक्ति टीका अ. ७ सू. २५ हिंसास्वरूपनिरूपणम्
२५५
कायेषु यथायोग्य मत्रस्थिता स्तेषा मतिपातो व्यपरोपणम् अपनयन मात्मनो वियोजनं पृथकरणं हिंसा । उक्तश्च -
'चेन्द्रियाणि ५ त्रिविधं बलञ्च ३ उच्छ्वास निश्वास १ मधान्यदायुः । प्राणदशैते भगवद्भिरुक्ता स्तेषां वियोगीकरणन्तु हिंसा || १ ||
"
अथवा ययाऽऽत्मपरिणतिक्रियया प्राणव्यपरोपणं भवति सा क्रिया वर्तृ समवेता हिंसा उच्यते, तत्र-प्रमत्त एवं हिंसको भवति नाऽप्रमत्तः । स खलुप्रमत्त आप्त पुरुषोक्तागमनिरपेक्षो दूरीकृताऽऽर्घसूत्रोपदेशः स्वच्छन्दतया प्रभावित कायादिवृत्तिः अज्ञानपूर्णः पाणिप्राणाऽपहरणमवश्यङ्करोति । सा खलु हिंसा
द्रिय में सात, चतुरिन्द्रिय में आठ, असंज्ञी पंचेन्द्रिय में नौ और संज्ञी पंचेन्द्रिय में दस प्राण होते हैं। कहा भी है
'पांच इन्द्रियां तीन बल (मनोबल, वचनबल, कागबल), उच्छ्रवास निश्वास और आयु, ये दस प्राण भगवान् ने कहे हैं । इनमें से किसी का भी वियोग करना हिंसा है' ॥१॥
अथवा आत्मा के जिस परिणाम (अध्यवसाय) से प्राणों का व्यपरोपण होता है. उसे हिमा कहते हैं । यह बात ध्यान में रखने योग्य है कि प्रमत्त जीव ही हिंसक होता है, जो प्रमाद से रहित है वह हिंसक नहीं होता । प्रमादी पुरुष आप्त जनों द्वारा प्रणीत आगम की परवाह नहीं करता, ऋषि प्रणीत आगम से प्रतिकूल व्यवहार करता है, काय आदि का स्वच्छन्द रूप से व्यापार करता है एवं अज्ञान से परिपूर्ण होता है । वह अवश्य ही प्राणियों के प्राणों का प्रणाश करता है।
આવે છે, અર્થાત્ એકેન્દ્રિયામાં ચાર,દ્વીન્દ્રિયામાં છ, તૈઇન્દ્રિયમાં સાત ચતુરિન્દ્રિયમાં આઠ, અસ'ની પંચેન્દ્રિયમાં નવ અને સત્તી પચેન્દ્રિયમાં દશ પ્રાણ હોય છે કહ્યુ' પણ છે
પાંચ ઇન્દ્રિયા, ત્રણ ખળ (મનેાખલ, વચન ખળ કાયખલ) દાસ નિશ્વાસ અને આયુ આ દશ પ્રાણ, ભગવાને કહ્યા છે. આમાંથી કાઇને પશુ વિયેાગ કરવા હિંસા છે. !!
અથવા આત્માના જે પરિણામ (અયવસાય)થી પ્રાણેાના નાશ થાય છે તેને હિીંસા કહે છે. એ વાત ધ્યાનમાં રાખવા ચેાગ્ય છે તે પ્રમત્ત જીત્ર જ હિં'સક હાય છે, જે પ્રમાદથી રહિત છે તે હિંસક હાતા નથી. પ્રમાદી પુરૂષ આપ્તજને દ્વારા પ્રણીત આગમની પરવા કરતા નથી, ઋષિપ્રણીત આગમથી પ્રતિકૂળ વ્યવહાર કરે છે, કાયા આદિ સ્વચ્છન્દ રૂપથી વ્યાપાર કરે છે અને અજ્ઞાનથી પરિપૂર્ણ હોય છે. તે ખમિત પ્રાણીઓના પ્રાણાના વિનાશ કરે છે.
શ્રી તત્વાર્થ સૂત્ર : ૨
