________________
दीपिका-नियुक्ति टीका अ. ७ स. १० भगवतोऽहत्येकादशपरीषहाः २२३
तत्त्वार्थनियुक्तिर-पूर्व तावत् संवरहेतुतया प्रतिपादितेषु क्षुत्पिपासादि द्वाविंशति विधेषु परीषहेषु सक्षम साम्परायस्य शमक-क्षपका-ऽन्यतर संयतस्य, छास्थवीतरागसंयतस्य च क्षुत्पिपासादय अतुर्दश परीषहा-सम्पति प्ररूपिताभगवतोऽहतो जिनेन्द्रस्य एकादशपरीषहाः सम्भवन्तीति मरूपयितुमाह-'अरिहते एगारस परीसहा' इति, अर्हति-भगवति-तीर्थकृति-भवग्थकेवलिनि वेदनीय कर्मसदभावात् तनिमित्ताः क्षुत्पिपासा शीतोष्णदंशमशकचर्याशहा वध रोग तणस्पर्श मलरूपा एकादशविधाः परीषहाः सम्मवन्ति । पूर्वोक्तेषु चतु. देशविधेषु प्रज्ञाऽज्ञानऽलामरूपान त्रीन् परीषहान् विहाय क्षुत्पिपासादय एकादश परीपहा भवन्तीतिभावः । ज्ञानावरण-दर्शनावरण-मोहनीयान्तरायेष्वात्यन्तिक ग्यारह परीषह ही हो सकते हैं। तेरहवें और चौदहवें गुणस्थानवत्ती सर्वज्ञ सर्वदशी एवं अनन्त चतुष्टय से सम्पन्न अर्हन्त ही वस्तुतः जिन हैं ॥१०॥
तत्यार्थनियुक्ति-पहले क्षुधा-पिपासा आदि वाईस परीषहों के जय को संवर का कारण प्रतिपादन किया गाया था। अतः उपशमक एवं क्षपक सूक्ष्मसम्पराय संयत के तथा छदूमस्थ वीतराग संयत के क्षुधा पिपासा आदि चौदह परीषहों का सद्भाव बतलाया गया। अब यह प्ररूपण करते हैं कि अर्हन्त भगवान् जिन में ग्यारह परीषहों की सत्ता होती है_भवस्थकेवली भगवान् अर्हन्त में वेदनीय कर्म का सद्भाव होने से उसके निमित्त से उत्पन्न होने वाले ग्यारह परीषह हो सकते हैं। पहले जो चौदह परीषहों के नामों का उल्लेख किया गया है, उनमें से प्रज्ञा, अज्ञान और अलाभ, इन तीन परीपहों को छोडकर क्षुधा पिपासा आदि ग्यारह परीषह होते हैं।
તત્વાર્થનિયુકિત- પહેલા સુધા-પિપાસા આદિ બાવીસ પરીષહેના વિજયને સંવરના કારણ તરીકે પ્રતિપાદિત કરવામાં આવેલું છે. આથી ઉપશમક અને ક્ષપક સૂમસમ્પરાય સંયતના તથા છવસ્થ વીતરાગ સંયતના સુધા પિપાસા આદિ ચૌદ પરીષહોને સદ્ભાવ બતાવવામાં આવ્યું હવે એ પ્રરૂપણું કરીએ છીએ કે અહંત ભગવાન જિનેશ્વરમાં અગીયાર પરીષાની સત્તા હોય છે
ભવસ્થ કેવળી ભગવાન અહેમતમાં વેદનીય કમને સદૂભાવ હોવાથી, તેના નિમિત્તથી ઉત્પન્ન થનારા અગીયાર પરીષહ હોઈ શકે છે. પહેલા જે ચૌદ પરીષહના નામે ને ઉલેખ કરવામાં આવ્યું છે, તેમાંથી પ્રજ્ઞા, અજ્ઞાન અને અલાભ, આ ત્રશુ પરીષને છેડીને, સુધા પિપાસા અદિ અગીયાર પરીષહ હોય છે.
श्री.तत्वार्थ सूत्र :२
