________________
७१४
उत्तराध्ययनसूत्रे यस्मिन् काले संयुज्यते तस्मिन् काले तस्यैव विषयस्य ज्ञाने हेतुर्मनो भवति । यस्मिन् काले यस्मिन् विषये द्रव्येन्द्रियेण सह मनो न संयुज्यते, तस्मिन् काले तस्य विषयस्य ज्ञानं नोत्पद्यते । यतः शब्दादिषु विद्यमानेष्वपि तत्र मनोयोगाभावात् कस्यापि तद्विषयकं ज्ञानं न भवति । कोऽपि युगपत् द्वे क्रिये ववाऽपि नैव संवेदयते । इत्थमत्र प्रयोगः-'इह पादशिरोगतशीतोष्णवेदने युगपत् न क्यापि कोऽपि संवेदयते भिनदेशत्वात् , विन्ध्यहिमगिरिशिखरस्पर्शनक्रियाद्वयवत् । यतोऽनुभवसिद्धत्वाद् ' इत्यसिद्धोऽयं हेतुः । दिक में जिस समय में संयुक्त होता है उस समय में उसी विषय के ज्ञान का हेतु मन होता है । जिस काल में जिस विषय में द्रव्येन्द्रिय के साथ मन संयुक्त नहीं होता है उस काल में उस विषय का ज्ञान नहीं होता है । यद्यपि उस काल में शब्दादिक विषय विद्यमान भी रहें तो भी उनके साथ मनोयोग का अभाव होने से किसी को भी तविषयक ज्ञान नहीं होता है । ऐसा कोई भी व्यक्ति नहीं है जिसे एक ही काल में दो क्रियाओं का कहीं पर भी संवेदन होता हो। इसकी सिद्धि इस अनुमान प्रयोग से होती है-" इह पादशिरोगतशीतोष्णवेदने युगपत् न क्वापि संवेद्येते, भिन्नदेशत्वात्, विन्ध्यहिमगिरिशिखरस्पर्शनक्रियाव्यवत्" अर्थात् यहां पैर और शिर में रहे हुए शीत और उष्ण का संवेदन एक समय में नहीं होता है, क्यों कि वे दोनों भिन्न २ देशवर्ती है-जैसे विन्ध्यगिरि और हिमगिरि के शिखर की स्पर्शनरूप दो क्रियाएँ, इसलिये “ अनुभवसिद्धत्वातू" यह हेतु असिद्ध हो जाता है । થાય છે તે સમયે જ્ઞાનને હેતુ મન બને છે. જે કાળે જે વિષયમાં દ્રવ્યન્દ્રિયની સાથે મન સંયુક્ત નથી થતું તે કાળે તે વિષયનું જ્ઞાન–ભાન થતું નથી. છતાં પણ જે કદાચ તે કાળમાં શબ્દાદિક વિષય વિદ્યમાન-હયાત રહે તે પણ એની સાથે મનેયોગને અભાવ હોવાથી કોઈને પણ તે વિષયનું જ્ઞાન થતું નથી. એવી કઈ પણ વ્યક્તિ નથી કે જેણે એક જ સમયે બે ક્રિયાઓનું કયાંય પણ સંવેદન અનુભવ્યું હોય. આની સિદ્ધિ આ અનુમાન प्रयोगथी थाय छे , " इह पादशिरोगतशीतोष्ण वेदने युगपत् न क्वापि संवेदयते भिन्नदेशत्वात् विन्ध्यहिमगिरिशिखरस्पर्शनक्रियाद्वयवत् ” अर्थात्-मही ५ અને માથામાં થતું શીત અને ઉષ્ણુનું સંવેદન એક સમયમાં થતું નથી. કેમકે, તે બને અલગ અલગ દેશવર્તી છે. હિમગિરિ અને વિધ્યગિરિના शिमरना स्पर्श न३५ ध्यास भ म समय थती नथी. साथी " अनुभव सिद्धत्वात् ॥ २॥ तु मसिद्ध मनी लय छे.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૧
