________________
५४०
उत्तराध्ययनसूत्रे
नायं चैतन्याख्यो गुणो भूतानां भवितुमर्हति । तस्मात् पारिशेष्याच्चैतन्यमात्मनो धर्म इति सिद्धान्तोऽनुसरणीयः । यदप्युक्तम् - आत्मनः प्रत्यक्षतो नुपलभ्यमानत्वादिति तदप्यसदेव सर्वेषां स्वात्मा स्वप्रत्यक्ष एव, ज्ञानादीनामात्मगुणानां प्रत्यक्षानुभवात् घटमहं जानामीत्याद्यनुभवस्य सर्वसिद्धत्वात् । यथा घटादीनां रूपादयः प्रत्यक्षत योपलभ्यन्ते, तथाऽऽत्मनोऽपि ज्ञानसुखादयो गुणाः कस्य न सन्ति प्रत्यक्षानुभवगोचराः, किंतु सर्वेषामावालवृद्धानां प्रत्यक्षानुभवगोचराः सन्त्येव । उक्तंच - 'आत्ममत्यक्ष आत्माऽयम्' इत्यादि । चैतन्य है यह किसी प्रकार सिद्ध नहीं होता है इसलिये यह चैतन्यगुण पारिशेष्यात् ( अनुमानविशेष से) आत्मा का ही एक धर्म है, इसी से आत्माका सद्भाव ख्यापित होता है यह सिद्धान्त अनुसणीय है ।
तथा और भी जो ऐसा कहा है कि " आत्मा की प्रत्यक्ष से अनुपलब्धि होने की वजह से सत्ता ज्ञात नहीं होती है " सो ऐसा कहना भी ठीक नहीं है क्यों कि प्रत्येक संसारी जीवों को अपनी २ आत्मा का स्वानुभव से प्रत्यक्ष होता है, कारण कि उसके ज्ञानादिक गुणों का प्रत्यक्ष अनुभव होता रहता है । " मैं घट को जानता हूं" यह अनुभव तो सब को ही होता है। जिस प्रकार घटादिकों के रूपादिक गुण प्रत्यक्ष से उपलब्ध हैं उसी प्रकार आत्मा के भी ज्ञानादिक गुण समस्त जीवों को प्रत्यक्ष से अनुभवित हो रहे हैं। ऐसा कोई भी जीव नहीं है चाहे वह बालक हो चाहे वृद्ध कि जिसे इन का प्रत्यक्ष से अनुभव न होता हो। कहा भी है- 'आत्मप्रत्यक्ष आत्माऽयम् " इत्यादि ।
66
અનુમાન વિશેષથી આત્માના જ એક ધમ છે. આથી જ આત્માને સદ્ભાવ સ્થાપિત થાય છે. આ સિદ્ધાંત અનુસરણીય છે.
તેમ વધુમાં એમ પણ કહ્યું છે કે, “ આત્માની પ્રત્યક્ષથી અનુપલબ્ધિ હાવાના કારણે સત્તા જ્ઞાત થતી નથી. ” તેવું કહેવું પણ ઠીક નથી. કેમકે, પ્રત્યેક સંસારી જીવાને પાત પેાતાના આત્માના સ્વાનુભવથી પ્રત્યક્ષ થાય છે. કારણ કે, તેને જ્ઞાનાદિક ગુણાના પ્રત્યક્ષ અનુભવ થતા રહે છે. 1 હું ઘટને જાણું છું આ અનુભવ તા દરેકને થાય છે. જેવી રીતે ઘટાક્રિકના તથા રૂપાકિના ગુણ પ્રત્યક્ષથી ઉપલબ્ધ છે જેવી રીતે આત્માને પણ જ્ઞાનાદિક ગુણુ સમસ્ત જીવાને પ્રત્યક્ષથી અનુભવિત થઈ રહે છે. એવા કાઈ પણ જીવ નથી, ભલે તે ખાળક अथवा वृद्ध होय नेने तेना प्रत्यक्षथी अनुभव न थते। होय, उछु छे है- "आत्मप्रत्यक्ष आत्माऽयम् ” इत्यादि । के यानी उपर येभ अडेवामां यावे हैं,
ܕܕ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર ઃ ૧
