________________
१०२
टीका - ' अप्पा चेव० ' इत्यादि
आत्मैव मन एव, दमितव्यः -वशी कर्त्तव्यो जेतव्य इत्यर्थः इहात्मशब्देन मनो गृह्यते तस्यैव दमनीयत्वात् । आत्मा तु दमको बोध्यः । शब्दादि विषयेषु प्रवर्तमानं मनस्ततः प्रत्याहत्य स्वात्मनि स्थापनीयमिति भावः ।
उत्तराध्ययन सूत्रे
अन्वयार्थ - ( अप्पाचेव दमेयब्वो-आत्मा एव दमितव्यः) मन ही दमन करने योग्य है । ( अप्पा हु खलु दुद्दमो - आत्मा हु खलु दुर्दमः ) क्यों कि मन ही दुर्दम है । (अप्पा दंतो अस्सि लोए परत्थ य सुही होइआत्मानं दाम्यन् इहलोके परत्र च सुखी भवति ) मनको दमन करने वाला जीव नियम से इस लोक में तथा परलोक में सुखी होता है ।
भावार्थ- सूत्रकार इस गाथा द्वारा इन्द्रियों के विषयों में प्रवर्त्तमान मन के निग्रह करनेका उपदेश दे रहे हैं। वे कहते हैं कि इसलोक एवं परलोक में यदि सुखी होना चाहते हो तो मनका निग्रह करो उसे अपने वश में करो। जब तक इसको वश में नहीं किया जायगा तब तक इसका अधीन बना हुआ आत्मा कभी भी किसी भी भव में सुख शांति नहीं पायेगा । आत्मा ही मन का दमन कर सकता है । दमन करनेका मतलब यह है कि जो मन इन्द्रियोंके विषयों में गृद्ध बना हुआ है उसको उनमें गृद्ध नहीं बनने देता। यही मनका दमन करना है । मनको विषयोंसे हटाकर आत्मामें स्थापित करना चाहिये। तभी आत्मा में शांति
अन्वयार्थः - अप्पा चैव दमेयव्वो-आत्मा एव दमितव्यः-, મનજ દમન કરવા ચેાગ્ય છે.
अप्पा हु खलु दुधमो - आत्मा हु खलु दुर्दमः -, કેમકે મનજ દુખ છે.
अप्पा दंतो अस्सि कोए परस्य य सुहो होइ ।
आत्मानं दाम्यन् इह लोके परत्र च सुखी भवति ।
મનનુ` દમન કરનાર જીવ આલાક અને પરલેાકમાં સુખી થાય છે. ભાવા—સૂત્રકાર આ ગાથા દ્વારા ઇન્દ્રિયાના વિષયામાં પ્રવર્તમાન મનના નિગ્રહ કરવાના ઉપદેશ આપી રહ્યા છે. તેઓ કહે છે કે, આ લેાક અને પરલેાકમાં જો સુખી થવાં ચાહતા હૈ। તા-મનના નિગ્રહ કરી, એને પેાતાના વશમાં રાખેા. જ્યાં સુધી મનને વશ કરવામાં ન આવે ત્યાં સુધી એના આધીન અનેલા આત્મા કયારેય પણ કાઈ પણ ભવમાં સુખ શાંતિથી રહી શકવાના નથી. આત્મા જ મનનું દમન કરી શકે છે. દમન કરવાના હેતુ એ છે કે મન ઈન્દ્રયાના વિષયમાં વ્યાપ્ત બન્યુ છે. એને એમાંથી દુર કરવુ એજ મનનું દમન કરવું છે. મનને વિષચેાથી ઉંઢાડી આત્મામાં સ્થાપિત કરવુ જોઈ એ. ત્યારે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર ઃ ૧
