________________
अध्ययन १ गा०१ मुखवस्त्रिका विचारः । त्पत्तिसिद्धिः, जीवोत्पत्तिस्थानपरिगणने निष्ठीवनशब्दानुपादानात् । वस्तुतस्तु निष्ठीवनशब्दस्य भावल्युडन्ततया प्रक्षेपणात्मकनिरसनक्रियावाचित्वं युक्तम्, अतएव
"रक्तनिष्ठीवनं दाहो, मोहश्छदन-विभ्रमौ ।
प्रलापः पिटिका तृष्णा, रक्तप्राप्ते ज्वरे नृणाम् ॥" इति, रक्तज्वरलक्षणं प्रतिपादयता माधवनिदानकृता निर्गमनेऽप्यर्थे निष्ठीवनशब्दः प्रयुक्तः । कवलीकृतस्य द्रव्यस्य मुखान्निरसनेऽपि निष्ठीवनत्वमुक्त, भावप्रकाशे यथा
"वातपित्तकफन्नस्य द्रव्यस्य कवलं मुखे ।
अर्ध निःक्षिप्य संचय, निष्ठीवेत् कवले विधिः ॥” इति, तिब्बअकबराख्ये वैद्यकग्रन्थे पञ्चमाध्याये प्रथमप्रकरणेऽपि जिह्वामूलतो मुखजलोत्पत्तिः स्पष्टं प्रतिपादिता । शरीरविज्ञाने च मुखजलस्य पाचनशक्तिमत्त्वं प्रकटितम् ।
अशुचिस्थानतया मुखजलस्य जीवोत्पत्तिस्थानत्वापादनं तु सर्वथा निमूलमेव, तथाहि-यावन्ति जीवोत्पत्तिस्थानानि सन्ति तानि प्रज्ञापनासूत्रे निर्दिष्टानि, यथाभावल्युडन्त होनेसे प्रक्षेपणरूप निरसन क्रियाका वाची है, ऐसा मानना युक्त है । अर्थात् निष्ठीवनका वास्तविक अर्थ है क्षेपण करना, या त्यागना । इसीसे 'माधवनिदान' कर्ताने रक्तज्वर के लक्षण बताते समय निकलनेके अर्थमें निष्ठीवन शब्दका प्रयोग किया है
रक्तनिष्ठीवनं दाहो, मोहश्छ ईनविभ्रमौ ।
प्रलापः पिटिका तृष्णा, रक्तप्राप्ते ज्वरे नृणाम् ॥१॥ भावप्रकाशमें कौर (कवल)के बाहर निकालनेको निष्ठीवन कहा है-“वातपित्त." इत्यादि,
"तिब्व अकब्बर" नामक यूनानी वैद्यक ग्रन्थमें भी जीह्वाके मूलसे मुखजलकी उत्पत्ति स्पष्टरूपसे बताई गई है “जीभकी जड़में एक मांसका लोथडा है जिसमेंसे लुआब और मुखका पानी निकलता है और जीभको तर रखता है और खानेकी चीजोंमें मिला करता है।" तथा 'शरीर विज्ञान' नामक ग्रन्थमें मुखजलके विषयमें लिखा है उसमें पचानेको शक्ति होती है। નિષ્ઠીવનને વાસ્તવિક અર્થ છે--ક્ષેપણ કરવું યા ત્યાગવું. તેથી “માધવનિદાન કર્તાએ રક્તજવરનાં લક્ષણે બતાવતી વખતે નીકલવાના અર્થમાં નિષ્ઠીવન શબ્દને પ્રવેગ કર્યો છે,
रक्तनिष्ठोवनं दाहो, मोहश्छईनविभ्रमौ ।।
प्रलापः पिटिका तृष्णा, रक्तप्राप्ते ज्वरे नृणाम् ॥१॥ भावाशमा अजीयानुमडा नी मेने निहीवन उस छ- वातपित्त त्या.
તિષ્ણ અકમ્બર” નામક યૂનાની વૈધક ગ્રંથમાં પણ જીભના મૂલમાંથી મુખજલની ઉત્પતિ સ્પષ્ટરૂપે બતાવી છે, “જીભના મૂળમાં માંસને લાગે છે જેમાંથી લુઆબ અને મુખનું પાણી નીકળે છે અને જીભને તર રાખે છે અને ખાવાની ચીજોમાં મળ્યા કરે છે,” અને “શરીરવિજ્ઞાન” નામના ગ્રંથમાં મુખજલના વિષયમાં લખ્યું છે કે એમાં પચાવવાની શક્તિ હોય છે.
U9
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૧
