________________
श्रीदशवैकालिकसूत्रे प्रयोपादानं कृतं, यथा शारीरकप्रकरणे
"कलाः सप्ताशयाः सप्त, धातवः सप्त तन्मलाः । सप्तोपधातवः सप्त, त्वचः सप्त प्रकीर्तिताः ॥१॥ त्रयो दोषा नवशतं, स्नायूनां सन्धयस्तथा । दशाधिकं च द्विशतमस्थनां च द्विशतं मतम् ॥ २ ॥ सप्तोत्तरं मर्मशतं, शिराः सप्तशतं तथा । चतुर्विशतिराख्याता, धमन्यो रसवाहिकाः ॥ ३ ।। मांसपेश्यः समाख्याता, नृणां पश्चशतं बुधैः ।। स्त्रीणां च विशत्यधिकाः, कण्डराश्चैव षोडश ॥४॥ तृदेहे दश रन्धाणि, नारीदेहे त्रयोदश ।।
एतत्समासतः प्रोक्तं, विस्तरेणाधुनोच्यते ॥५॥" इति । एवं च मुखजलस्य खेलतो भेदः स्पष्ट एव । न च खेलशब्दस्य निष्ठीवनार्थकतया निष्ठीवनात्मके मुखजले खेलशब्दप्रवृत्त्या तस्यापि जीवोत्पत्तिस्थानत्वं दुर्वारमेवेति वाच्यम, निष्ठीव्यते-निरस्यते प्रक्षिप्यते यत्तन्निष्ठीवनमिति 'नि' पूर्वकात् 'ष्ठीवु निरसने' इति धातो हुलकात् कर्मणि ल्युटि निष्पन्नस्य निष्ठीवनशब्दस्य योगेन मुखनिर्गतपदार्थमात्रे प्रयोगो भवति, एवं च निष्ठीवनशब्दस्यैव प्रक्षिप्तखेलाद्यर्थकत्वं सिध्यति न तु खेलशब्दस्य निष्ठीवनार्थकत्वम्, तथा च मुखनिर्गतजलकणेषु न जीवो
इस प्रकार स्पष्ट है कि मुखका जल श्लेष्मसे भिन्न है । __ प्रश्न— 'खेल' शब्द का अर्थ 'थूक' है, और थूक तथा मुखजल एक ही हैं । अतः मुखजलमें खेल शब्दकी आवृत्ति होनेसे वह जीवोत्पत्तिका स्थान होगा ही।
___ उत्तर-ऐसा कहना ठीक नहीं है। क्योंकी 'निष्ठीवन' शब्द 'नि'-उपसर्गपूर्वक 'ष्ठीबु निरसने' धातुसे बना है । अतः मुखसे निकलने वाला कोई भी पदार्थ निष्ठीवन कहलाता है । इससे यह सिद्ध होता है कि त्यागा हुआ खेल आदि निष्ठीवन कहला सकता है किन्तु निष्ठीवन 'खेल' नहीं कहला सकता । इसलिए मुखसे निकलने वाले जलकणों में जीवोत्पत्तिको सिद्धि नहीं होती, क्योंकि जीवोत्पत्तिके स्थानोंमें 'निष्ठोवन' शब्द नहीं दिया है । वास्तवमें निष्ठीवन शब्द
પ્રશ્ન–ખેલ’ શબ્દનો અર્થ થંક છે, અને ઘૂંક તથા મુખજલ એક જ છે. એટલે મુખજલમાં ખેલ શબ્દની પ્રવૃત્તિ થવાથી તે છત્પત્તિનું સ્થાન થશે જ.
उत्तर-सेम डे भराम२ नथी. मिठीयन श६ नि'-उपस-पूर्व ४ ठीबु निरसने ધાતથી બન્યું છે. એટલે મુખથી નીકળતે કે પદાર્થ નિકીવન કહેવાય છે. તેથી એમ સિદ્ધ થાય છે કે ત્યાગેલો ખેલ આદિ નિષ્ઠીવન કહી શકાય છે, પરંતુ નિકીવન ખેલ” નથી કહી શકાતું તેથી મુખથી નીકળતા જલકણોમાં છત્પત્તિની સિદ્ધિ થતી નથી, કારણ કે ઉત્પત્તિનાં સ્થાનમાં “નિષ્ઠીવન” શબ્દ આપ્યો નથી વસ્તુતઃ નિષ્ઠીવન શબ્દ ભાવઘુડન્ત હોવાથી પ્રક્ષેપણુરૂપ નિરસન કિયાને વાચક છે. એમ માનવું યુદ્ધ છે. અર્થાત્
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૧
