________________
श्रीदशबैकालिकस्त्रे खेलांशताप्रतीतेन्तिमूलकत्वात् । वैद्यकशास्त्रे हि खेलस्य मुखजलकणानां च भेदः सुस्पष्टः, तथाहि खेलशब्दः श्लेष्मण्यर्थे वर्त्तते, आमाशयो, हृदयं, कण्ठः, शिरः, सन्धयश्चैतानि श्लेष्मणः स्थानानि, नथाचोक्तं भावप्रकाशे
“आमाशयेऽथ हृदये, कण्ठे शिरसि सन्धिषु ।
स्थानेष्वेषु मनुष्याणां, श्लेष्मा तिष्ठत्यनुक्रमात् ॥” इति, अस्य स्वरूपं धर्माश्चोक्ताः सुश्रुतसंहितायां
"श्लेष्मा श्वेतो गुरुः स्निग्धः, पिच्छलः शीत एव च ।
मधुरस्त्वविदग्धः स्याद्, विदग्धो लवणः स्मृतः ॥" इति, इसलिए अशुचिस्थान हैं और अशुचिस्थान होनेसे जीवोत्पत्तिके स्थान हैं। क्योंकि उन जल कणोंको खेल (कफ) का अंश समझना भ्रान्तिमूलक है। खेल शब्दका अर्थ श्लेष्म है । आमाशय हृद्य, कंठ, सिर और सन्धियाँ श्लेष्म के स्थान हैं। भावप्रकाश में लिखा है ।
आमाशयेऽथ हृदये कण्ठे शिरसि सन्धिषु ।
स्थानेष्वेषु मनुष्याणां, श्लेष्मा तिष्ठत्यनुक्रमात् ॥१॥ अर्थात-आमाशय, हृदय, कण्ठ,शिर और संधिभाग, इन स्थानो में मनुष्यो को अनुक्रम सेकफ रहता है। , सुश्रुतसंहितामें श्लेष्मका स्वरूप और गुण इस प्रकार बताये हैं
श्लेष्मा श्वेतो गुरुः स्निग्धः पिच्छलः शीत एव च ।
मधुरस्त्वविदग्धः स्याद्, विदग्धो लवणेः स्मृतः ॥१ अर्थात्-श्लेष्म (कफ) सफेद, गुरु, चिकना, पिच्छल और शीत होता है । नहीं जला નાં સ્થાન છે. એ જળકમાં કફને અંશ સમજ એ બ્રાન્તિલક છે જોઇ શબ્દને અર્થ શ્લેષ્મ છે. આમાશય, હૃદય, કંઠ, શિર અને સંધિ એ શ્લેમનું સ્થાન છે ભાવપ્રકાશમાં લખ્યું છે કે –
आमाशयेऽथ हृदये, कण्ठे शिरसि सन्धिषु ।
स्थानेश्वेषु मनुष्याणां, प्रलेष्मा तिष्ठत्यनुक्रमात् ॥ અર્થા–“આમાશય હદય કંઠ, શિર અને સંધિભાગ એ સ્થાનમાં મનુષ્યોને અનુક્રમથી કફ રહે છે” સુશ્રુતસંહિતામાં લેમ્પનું સ્વરૂપ અને ગુણ આ પ્રકારે બતાવ્યા છે –
प्रलेष्मा प्रवेतो गुरुः स्निग्धः पिच्छलः शीत एव च ।
मधुरस्त्वविदग्धः स्यात् विदग्धो लवणः स्मृतः ।। अर्थात- भ (६) सह, शु३, यि, पिस, अने शीत य छे. नाड બળેલ યા કાચો કફ મધુર હોય છે અને પાક યા બળે કફ ખારો હોય છે. '
१ विदग्ध-पका या जला हुआ ।
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર: ૧
