Page Text
________________
अध्ययन १ गा.१ मुखवस्त्रिका विद्यारः अभिधाशक्तिग्राहकव्याकरणकोशादिभिरुक्तार्थालाभात, 'पञ्चशास्वः शयः पाणि'-रित्यमरकोशव्याख्यायां पञ्च शाखा इवाशुलयोऽस्येति पञ्चशाखः शेतेऽस्मिन् सर्वमिति शयः, ( 'पुंसि' ३।३।१२११) घः । पणायन्त्यनेनेति पाणिः 'पण व्यवहारे स्तुतौ च' इत्यस्मात् 'अशिपणाय्योरुडायलुकौ च' ( उ० ४।१३३) इतीण, 'आयप्रत्ययस्य लुक चे' -ति व्युत्पादनेन तत्र करवाचकत्वस्यैव लाभाच्च ।
नापि द्वितीयः, मुख्यार्थकरकरणकपिधानतात्पर्यस्य निर्बाधेन तात्पर्यानुपपत्तिरु पलक्षणाबीजस्याभावात् ।
___ नापि तृतीयः, मुख्यार्थतात्पर्यकत्वेनैव करेण पायुपिधानस्यापरकरेण मुखघ्राणपिधानस्य चोपपत्त्या व्यङ्गयार्थमुखवस्त्रिकातात्पर्यकत्वकल्पनाया अनावश्यकत्वात्, अनौया व्यङ्गय है ?। पहला पक्ष तो ठोक नहीं हैं, क्योंकि अभिधाशक्तिके ग्राहक व्याकरण कोष आदिकोंमें यह अर्थ नहीं मिलता। अमरकोषमें हाथके तीन नाम दिये हैं-(१) पञ्चशाख (२) शय और (३) पानी। व्याख्यामें बताया है कि शाखा जैसे पाँच अंगुलियाँ होती हैं इसलिए इसे पञ्चशाख कहते हैं उसमें सब वस्तुएँ सोती (रखी जाती) हैं इसलिए शय कहते हैं। उससे सब लेनदेन आदि व्यवहार होते हैं अतः उसे पाणि कहते हैं। "अशिपणाय्यो रुडायलुको च" (उ०४।१३३) इससूत्रसे 'इण्' होता है और 'आय' प्रत्ययका लुक होता है। ऐसी व्युत्पत्ति करनेसे 'कर' का वाचक ही होता है। दूसरा भी पक्ष (लक्ष्य अर्थ वहाँ माना जाता है जहाँ मुख्य (शाब्दिक) अर्थ लेनेमें किसी प्रकारकी बाधा आती हो । यहाँ पर 'हाथसे ढंक कर' ऐसा अर्थ करने में कोई बाधा नहीं आती, इसलिए लक्षणा नहीं हो सकती, अतः यह लक्ष्य अर्थ भी नहीं है।
तोसरा (व्यङ्गय अर्थ मानना) भी पक्ष बाधित है। जब प्रधान अर्थ लेनेसे एक हाथसे मल द्वार कना और दूसरे हाथसे नाक-मुखका ढंकना युक्त है तो व्यङ्गय अर्थ (मुखवत्रिकाके तात्पर्यकी કારણ કે અભિધા શક્તિના ગ્રાહક વ્યાકરણ કોષ આદિમાં એ અર્થ નથી મળતો. અમરऔषमा डायना नाम मायां छ. (१) यशाम, (२) शय मन (3) पाणितनी વ્યાખ્યામાં બતાવ્યું છે કે શાખા જેવી પાંચ આંગળીઓ હોય છે તેથી તેને “પંચશાખ” કહે છે. એમાં બધી વસ્તુઓ સૂએ (રાખવામાં આવે છે તેથી તેને “શય કહે છે. તે વડે બધે सय वगैरेनी पवार थाय छ तेथी मेने 'पछि अशिपणाय्यो रुडायलुको च (उ० ४ १३3) मे सूत्रथी इण शाय छ भने आय प्रत्यय लुक थाय छे. मेवी व्युत्पत्ति કરવાથી જ ને વાચક જ બને છે.
બીજે પક્ષ પણ (લક્ષ્ય અર્થ માન) બરાબર નથી. લક્ષ્ય અર્થે ત્યાં માનવામાં આવે છે કે જ્યાં મુખ્ય (શાબ્દિક) અર્થ લેવામાં કઈ પ્રકારની બાધા આવે. અહીં હાથથી ઢાંકીને એ અર્થ કરવામાં કઈ બાધા આવતી નથી, તેથી લક્ષણ થઈ શક્તી નથી, એટલે એ લક્ષ્ય અર્થ પણ નથી. - ત્રીજો પક્ષ (વ્યંગ્ય અર્થ માન) પણ બાધિત છે. જ્યારે પ્રધાન અર્થ લેવાથી એક
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૧
| SR No. | 006367 |
| Book Title | Agam 29 Mool 02 Dasvaikalik Sutra Part 01 Sthanakvasi |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Ghasilal Maharaj |
| Publisher | A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti |
| Publication Year | 1974 |
| Total Pages | 480 |
| Language | Sanskrit, Hindi, Gujarati |
| Classification | Book_Devnagari, Agam, Canon, & agam_dashvaikalik |
| File Size | 27 MB |