________________
२५४
श्रीदशवैकालिकसूत्रे यथा कस्यचिन्मोदकस्य प्रदेशः कणिक्कादिदलसञ्चयः परिमाणेन द्विकर्षमितः, कस्यचित्कर्षत्रयमितः, एवं कस्मिंश्चित् कर्मदले परिमाणतोऽधिकसंख्याकाः, कस्मिंश्चिन्न्यूनसंख्यकाः, इत्येवं न्यूनाधिक्यरूपेण कर्मवर्गणाभिरात्मनोऽभिसम्बन्धः प्रदेशबन्धः (४)।
मोक्षम् मोक्षणं मोक्षः स च द्रव्यभावभेदाद्विविधः, तत्र द्रव्यतो निगडादितः, भावतो ज्ञानावरणीयाद्यष्टविधकर्मपाशतः पृथग्भवनमात्मनः, प्रकृते च भावमोक्षस्य आत्मनः पुनरप्रादुर्भाव्यशेषकर्मक्षयादनन्तज्ञानशाश्वतावस्थिति --कृतकृत्यत्वाऽव्याबाधसुखस्वरूपस्य ग्रहणम् ।
अत्र बौद्धा-“दीपनिर्वाण वदात्मनो निर्वाणं मोक्षः" यथोक्तम् -- "दीपो यथा निर्वृतिमभ्युपेतो, नैवावनिं गच्छति नान्तरिक्षम् । दिशं न काश्चिद्विदिशं न काश्चित, स्नेहक्षयात्केवलमेति शान्तिम् ॥१॥
(४) जैसे किसी मोदकमें आटे आदिके प्रदेश, परिमाणमें दो तोला होता है, किसीका तीन तोला होता है । इसी प्रकार किसी कर्मदलमें अधिक संख्यावाले प्रदेश हैं, किसी कर्मदलमें कम संख्यावाले प्रदेश होते हैं, अतः न्यूनाधिक रूपसे कर्मवर्गणाओंके साथ आत्माका सम्बन्ध होना प्रदेशबन्ध है।
छूटनेको मोक्ष कहते हैं, मोक्ष भी दो प्रकारका है-(१) द्रव्यमोक्ष और (२) भावमोक्ष बेड़ी आदिसे छूटना द्रव्यमोक्ष है और ज्ञानावरण आदि आठ कर्मरूपी पाशसे आत्माका मुक्त हो जाना भावमोक्ष है।
यहां समस्त कर्मोके आत्यन्तिक अभावसे उत्पन्न होनेवाले अनन्त ज्ञान, शाश्वत स्थिति, कृत-कृत्यता, अव्याबाध सुखस्वरूप भाव-मोक्षका ग्रहण किया गया है ।
बौद्धमतावलम्बी मानते हैं कि-"जैसे दीपक बुझ जाता है उसी प्रकार आत्माका अभाव हो जाना मोक्ष है"। कहाभी है
(૪) જેમ કે ઈ મેદકમાં આટા આદિને પ્રદેશ પરિમાણમાં બે તોલા હોય છે, કેઈમાં ત્રણ તલા હોય છે; એ જ રીતે કેઈ કર્મદળમાં અધિક સંખ્યાવાળા પ્રદેશ હોય છે, કઈ કર્મદળમાં ઓછી સંખ્યાવાળા પ્રદેશ હોય છે, એમ ન્યૂનાધિક રૂપે કર્મવગણાઓની સાથે આત્માનો સંબંધ થ એ પ્રદેશબંધ છે.
छुपाने मोक्ष ४३ छ. भाक्षना ५ मे १२ छे. (१) द्रव्य-भाक्ष अने (२) मायोक्ष બેડી વગેરેથી છૂટવું એ દ્રવ્યમેક્ષ છે અને જ્ઞાનાવરણ આદિ આઠ કર્મરૂપી પોશથી આત્માનું મુક્ત થઈ જવું તે ભાવમક્ષ છે.
અહીં સર્વ કર્મોના આત્યંતિક અભાવથી ઉત્પન્ન થનારાં અનંત જ્ઞાન, શાશ્વત-સ્થિતિ કૃતકૃત્યતા, અવ્યાબાધ-સુખ-સ્વરૂપ ભાવમોક્ષને ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે.
બૌધમતાવલંબીઓ માને છે કે-“જેમ દીપક બુઝાઈ જાય છે તેમ આત્માનો અભાવ थवा भाक्ष छ,' ४ छ -
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૧
