________________
अध्ययन ४ गा० १५ बन्धस्वरूपम्
२५१
स्थिति:- जघन्यादिभेदेन कर्मणामात्मना सहावस्थानं, तल्लक्षणो बन्धः स्थिति
बन्धः २ ।
अनुभागो - रसः - कर्मणां फलदातृत्वशक्तितारतम्यं तत्स्वरूपो बन्धोऽनुभागबन्धः ३ । प्रदेश :- कर्मदलसञ्चयस्वरूपः - अनन्तानन्तकर्मप्रदेशानामियत्तारूपेण जीवप्रदेशेषु सम्बन्धस्तल्लक्षणो बन्धः प्रदेशबन्धः ४ । उक्तश्च
"स्वभावः प्रकृतिः प्रोक्तः, स्थितिः कालावधारणम् । अनुभागो रसो ज्ञेयः, प्रदेशो दलसञ्चयः || १||" इति । एतेषां स्वरूपं च सुखावबोधाय मोदकदृष्टान्तेन प्रदर्श्यते—
यथा कचिदौषधमोदकस्य प्रकृतिर्वातहारिका, कस्यचित्पित्तहारिका, कस्यचि - कफहारिणी, कस्यचिद् बुद्धिनाशिनी, तथा कस्यचित्कर्मणः प्रकृतिर्ज्ञानावरणकारिणी, कस्यचिद्दर्शनावरणविधायिनीत्येवमादिविभिन्नशक्तिमतां कर्मणां बन्धः प्रकृतिबन्धः (१) ।
(२) स्थितिबन्ध - बंधे हुए कर्म आत्माके साथ जघन्य कितने काल तक रहेंगे और उत्कृष्ट कितने काल तक रहेंगे, इस कालकी मर्यादाको स्थितिबन्ध कहते हैं ।
(३) अनुभागबन्ध - फल देनेवाली कर्मोंकी शक्तिके तरतम्यको अनुभागबन्ध कहते हैं । (४) प्रदेशबन्ध - कितने कर्म आत्माके साथ बन्धको प्राप्त हुए हैं, इस प्रकार कर्मप्रदेशोंकी परिगणनाको प्रदेशबन्ध कहते हैं । कहा भी है
“स्वभावको प्रकृतिबन्ध, कालकी मर्यादाको स्थितिबन्ध, रसको अनुभागबन्ध और कर्म पुoth समूहको प्रदेशबन्ध कहते हैं ॥ १ ॥ | "
सरलतासे समझानेके लिए मोदकका दृष्टान्त देकर चारों बन्धोंका स्वरूप दिखलाते है(१) जैसे किसी औषध - मोदकको प्रकृति वातको हरने वालीं होती है किसी को पित्तको हरने वाली होती है, किसी की कफको हरने वाली होती है और किसी मोदककी प्रकृति बुद्धि
(૨) સ્થિતિમધ-મ ધાયલાં ક આત્માની સાથે જધન્ય કેટલા કાળસુધી રહેશે અને ઉત્કૃષ્ટ કેટલા કાળસુધી રહેશે એ કાળની મર્માંદાને સ્થિતિમ ધ કહે છે.
(3) अनुभाग अंध- आपनारी भनी शक्तिना तारतम्यने अनुभाग-मंध-मुडे छे. (૪) પ્રદેશખ ધ-કેટલાં કર્માં આત્માની સાથે ખંધને પ્રાપ્ત થયાં છે, એ પ્રકારે કમ प्रदेशांनी परिशणुनाने प्रदेश - अंध उडे छे.धु छे
“સ્વભાવને પ્રકૃતિમધ, કાળની મર્યાદાને સ્થિતિબંધ, રસને અનુભાગ-મધ અને ક પુદ્દગલાના સમૂહને પ્રદેશબંધ કહે છે.” (૧)
સરળતાથી સમજવાને માટે મેઇકનું દૃષ્ટાંત આપીને ચારે બધાનુ સ્વરૂપ બતાવે છે– (૧) જેમ કોઈ ઔષધ-મેદકની પ્રકૃતિ વાયુને હરવાવાળી છે. કોઇની શક્તિ પિત્તને હરવાવાળી છે, અને કોઇ મેદકની પ્રકૃતિ બુદ્ધિને નષ્ટ કરવાવાળી હાય છે. એ રીતે કોઈ કમની પ્રકૃતિ જ્ઞાનનું આવરણ કરનારી હાય છે, કોઈની દશનનું આવરણ કરનારી હોય છે
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
