________________
चन्द्रप्राप्तिसूत्रे
छाया-तत्र खलु एते षड् ऋतवः प्राशताः, तद्यथा-प्रावृट् १, वर्षारात्रः २, शरत् ३, हेमन्तः ४, वसन्तः ५, ग्रीष्मः ६, । तावत् सर्वेऽपि खलु एते चन्द्र ऋतवः द्वौ द्वौ मासौ त्रिचतुष्पञ्चाशता २ आदानेन गण्यमानौ सातिरेकाणि एकोनषष्टिः २ रात्रिन्दिवानि रात्रिन्दिवाण आख्यातौ इति वदेत् । तत्र खलु इमे षड अवमरात्राः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-तृतीये पर्वणि १, सप्तमे पर्वणि २, एकादशे पर्वणि ३, पञ्चदशे पर्वणि ४, एकोनविंशतितमे पर्वणि ५, त्रयो विशतितमे पर्वणि ६, तत्र खलु इमे षइ अतिराः प्रताः , तद्यथा-चतर्थं पर्वणि १, अधमे पर्वणि द्वादशे पर्वणि ३, षोडशे पर्वणि ४, विंशतितमे पर्वणि ५, चतुर्विशतितमे पर्वणि ६ । गाथाः-"षडेव च अतिरात्राः आदित्यादि भवन्ति जानीहि । षडेव अवमरात्राः चन्द्राद् भवन्ति जानीहि , ॥१॥ सूत्र ॥४॥
व्याख्या—'तत्थ खलु' इति, 'तत्थ तत्रेति अस्मिन् मनुष्यलोके प्रति सूर्या-पनं प्रतिचन्द्रायनं चाश्रित्य खल 'इमे' इमे वक्ष्यमाणाः 'छ उऊ पण्णत्ता' षड् ऋतवः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा' तयथा-ते यथा- 'पाउसे' प्रावृट् १, 'वरिसारत्ते' वर्षारात्रः २, 'सरए' शरत् ३, हेमंते' हेमन्तः ४, 'वसंते' वसन्तः ५, 'गिम्हे' ग्रीष्म ऋतुरिति ६, । लोके तु अन्यथाभिधाना ऋतवः प्रसिद्धाः, तथाहि--प्रावृट् १, शरद् २, हेमन्त ३, शिशिरः ४, वसन्तः ५, ग्रीष्मश्चे ते ६, । लोकोत्तरे जिनमते तु यथोक्ताभिधाना एव ऋतवः उक्तञ्च--
'पाउसवासारत्ते, सरओ हेमंत वसंत गिम्हो य ।
एए खलु छप्पि उऊ जिणवरदिट्ठायए सिट्ठा ॥१॥" छाया-प्रावृट् वर्षारात्रः शरद् हेमन्तः वसन्तः ग्रीष्मश्च ।
एते खलु षडपि ऋतवः, जिनवरदृष्टा मया शिष्टाः कथिताः ॥१॥ इति । ऋतवो हि द्विधा-सूर्यर्त्तवश्चन्द्रर्त्तवश्च । तत्र प्रथमं सूर्यर्तुवक्तव्यता प्रस्तूयते-तत्र एकैकस्य सूर्यत्तोंः परिमाणं सूर्यमासस्य सार्द्धत्रिंशदहोरात्रात्मकत्वात् द्वौ सूर्यमासौ एक षष्ठ्यहोरात्रात्मको उक्तत्र
"बे आइच्च मासा, एगट्ठी ते भवंतहोरत्ता ।
एयं उ उ परिमाणं, अवगयमाणा जिणा विति" ॥१॥ छाया-द्वौ आदित्यो मासो, एक षष्टिस्ते भवन्त्यहोरात्राः ।
एतद् ऋतु परिमाणं, अवगतमाना जिना वदन्ति ॥१॥ इति इहेप्सितसूर्यार्त्तवानयने वृद्धोक्ता करण गाथाः प्रदर्श्यन्ते "सूर उउस्साणयणे, पव्वं पण्णरससंगुणं नियमा । तहिं संखित्तं संत, बावट्ठी भाग परिहीणं ॥१॥ दुगुणेगट्ठीइजुयं, बावीससएण भाइए नियमा