________________
२२०
प्रज्ञापनासूत्र वेदयते इत्येवरीत्या उच्चैर्गोत्रकर्मोदयं परतः प्रतिपाद्य स्वतस्तदुदयं प्रतिपादयति-तेषां वा उच्चैर्गोत्रकर्म पुद्गलाना मुदयेन यावत्-उच्चैर्गोत्रकर्म वेदयते-जातिविशिष्टत्वादिक मनुभवतीतिभावः, प्रकृतमुपसंहरबाह-एष खलु उच्चैोत्रस्य कर्मणोजी वेन बद्धस्यस्पृष्टस्य इत्यादि पूर्वोक्तविशेषण विशिष्टस्याष्टविधोऽनुभावः प्रज्ञप्तः,
अथ नीचैर्गोत्र कर्म अधिकृत्य प्ररूपयति-‘णीया गोयस्स ण भते! पुच्छा ?' हे भदन्त ! नीचैर्गोत्रस्य खलु कर्म गोजीवेन बद्धस्य स्पृष्टस्य बद्धस्पर्शस्पृष्टस्य इत्यादि पूर्वोक्तविशेषणविशिष्टस्य कतिविधोऽनुभावः प्रज्ञप्तः? इति पृच्छा, भगवाना ह-'गोयमा!' हे गौतम ! 'एवं चेव' एवञ्चैव-पूर्वोक्तोच्चैर्गोत्रकर्म रीत्यैव नीचैर्गोत्रकर्मणोऽपि अष्टविधोऽनभावः प्रज्ञप्तः, किन्तु-'णवरं जातिविहीणया जाव इस्सरियविहीणया' नवरम्उच्चैर्गोत्रकर्मापेक्षया नीचैर्गोत्रस्य विशेषस्तु जातिविहीनता १ यावत्-कुलविहीनता २ बलविहीनता ३ रूपविहीनता ४ तषोविहीनता ५ श्रुतविहीनता ६ लाभविहीनता ७ ऐश्वर्यविहीनता ८ रूपोऽप्टविधोऽनुभावोऽसेयः तथा च यं वेदयते अधमकर्मासेवनरूपम् , अधमपुरुषसम्बन्धलक्षणं वा पुद्गलम् , यदा उत्तम नातिकुलसम्पन्नोऽपि अधमकर्म का वेदन होता है, अर्थात् जाति विशिष्टता आदि का अनुभव किया जाता है। यह जीव के द्वारा बद्ध,स्पृष्ट यावत् उच्चगोत्र कर्म का आठ प्रकार का अनुभाव कहा गया है । __ अब नीचगोत्र के अनुभाव का प्ररूपण किया जाता है :
श्री गौतमस्वामी-हे भगवन् ! जीव द्वारा बद्ध, स्पृष्ट यावत् नीचगोत्र कर्म का अनुभाव कितने प्रकार का कहा है ?
श्री भगवान्-हे गौतम इसी प्रकार है, अर्थात् उच्च्गोत्र कर्म के अनुसार ही नीच गोत्र कर्मका भी अनुभाव आठ प्रकार का कहा है । मगर विशेषता यह है कि नीचगोत्र का फल उच्चगोत्र के फल से विपरीत होता है, यथा-(१) जाति विहीनता (२) कुलबिहीनता (३) बलविहीनता (४) रूपविहीनता (५) तपो विहीनता (६) श्रुत विहीनता (७) लाभ विहीनता और (८) ऐश्वर्यविहीनता । આદિનો અનુભવ કરાય છે. આ જીવના દ્વારા બદ્ધ, પૃષ્ટ યાવત્ ઉચ્ચ ગોત્ર કર્મના આઠ પ્રકારના અનુભાવ કહેવાયા.
હવે નીચગોત્રના અનુભાવનું પ્રરૂપણ કરાય છે
શ્રી ગૌતમસ્વામી–હે ભગવન! છવદ્વારા બદ્ધ, પૃષ્ટ યાવત્ નીચ નેત્ર કર્મના અનુભાવ કેટલા પ્રકારના કયા છે?
શ્રી ભગવન–હે ગૌતમ ! એ જ પ્રકારના છે, અર્થાત ઉચ્ચ ગોત્ર કર્મના અનુસાર જ નીચ ગોત્રકર્મના પણ અનુભાવ આઠ પ્રકારના કહેવામાં આવેલ છે. પણ વિશેષતા એ છે કે નીચ ગોત્રના ફળ ઉચ્ચ ગોત્રના ફળથી વિપરીત હોય છે. જેમકે (૧) જાતિ વિહીનતા (२) बुदा विहीनता (3) मा विहानता (४) ३५ विहानता (५) तप। विहानता (6) श्रुत विलीनता (७) म विहीनता (८) मैश्वय विहीनता.
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૫