________________
प्रमेयवोधिनी टीका पद २२ सू. ७ षटकायविशेषनिरूपणम्
टीका-अथ पूर्वोक्ताः षइनिकायाः किं प्राणातिपातक्रिया हेतव एव भवन्ति' किंवा प्राणातिपात क्रिया विरमणहेतवाऽपि भवन्ति? इति प्ररूपयितुं गौतमः पृच्छति'अस्थि णं भंते ! जीवाणं पाणाइवायवेरमणे कज्जइ ?' हे भदन्त ! अस्ति संभवति खलु जीवानां किं प्राणातिपातक्रिया विरमणं प्राणातिपातक्रिया विरतिः क्रियते भवति? 'क्रियते' इति कर्मकर्तरि प्रयोगः भगवानाह-'हंता अस्थि ' हे गौतम ! हन्त-सत्यं जीवानां प्राणातिपातविरमणम् अस्ति-संभवति ' गौतमः पृच्छति- 'कम्हिणं भंते ! जीवाणं पाणाइवायवेरमणे कज्जइ ?' हे भदन्त! कस्मिन् विषये खलु जीवानां प्राणातिपातविरमणं क्रियते-भवति ? भगवानाह-गोयमा ! ' हे गौतम! ' छसु जीवनिकाएसु' षट्सु जीवनिकायेषु विषये जीवानां प्राणातिपातक्रियातो विरतिः संभवति, किसमें जीवों को मिथ्यादर्शनशल्यविरमण होता है ? (गोयमा ! सव्वदव्वेसु ) हे गौतम! सर्वद्रव्यों में (एवं नेरइयाण जाव वेमाणियाण) इसी प्रकार नारकों को यावत् वैमानिकों को (णवर') विशेष (एगिदियविगलिंदियाण नो इणहे समहे) एकेन्द्रियों-विकलेन्द्रियों में यह अर्थ समर्थ नहीं ।
टीका:- पहले क्रियाओंका प्रतिपादन करते हुए प्राणातिपात क्रिया का प्रतिपादन किया गया था । अब यह निरूपण किया जाता है कि क्या सभी जीव प्राणातिपात क्रिया निरत ही होते हैं अथवा कोई प्राणातिपात विरत भी होते हैं ?
श्री गौतमस्वामी प्रश्न करते हैं-हे भगवन्! क्या जीव प्राणातिपात : क्रिया से विरत होते हैं ?
श्री भगवान्-हे गौतम ! हां सत्य है, जीव प्राणातिपात से विरत होते हैं ।
श्री गौतमस्वामी--हे भगवन् ! यदि प्राणातिपात से विरत होते हैं तो किसमें प्राणातिपात से विरत होते हैं ?
श्री भगवान् हे-गौतम ! छह जीवनीकायों के विषय में जीवों को प्राणाशल्यविरमण थाय छ ? (गोयमा ! सव्वदव्वेसु) गौतम ! सर्व द्रव्यमा (एव नेरइयाण जाव वेमाणियाण') मे ॥२ ना२१ यावत् वैमानिने (णवर) विशेष (एगिदिय बिगलिंदियाण नो इणहे समठे) मेन्द्रियो-विसन्द्रियामा सा अर्थ समथ नथी. ટીકાથ–પહેલાં ક્રિયાઓનું પ્રતિપાદન કરતાં પ્રાણાતિપાત ક્રિયાનું પ્રતિપાદન કર્યું હતું.
હવે એ નિરૂપૂણ કરાય છે કે શું બધા જીવ પ્રાણાતિપાતનિષ્ઠ જ હોય છે અથવા કઈ પ્રાણાતિપાત વિરત પણ હોય છે?
શ્રી ગૌતમસ્વામી-હે ભગવન!શું જીવ પ્રાણાતિપાતથી વિરત થાય છે? શ્રી ભગવાન-હે ગૌતમ !-સત્ય છે. જીવ પ્રાણાતિપાતથી વિરત થાય છે.
શ્રી ગૌતમસ્વામી-હે ભગવન ! પ્રાણાતિપાતથી વિરત થાય છે તે શેમાં પ્રાણાતિપાતથી વિરત થાય છે ?
શ્રી ભગવાન ગૌતમ! છ છનિકાના વિષયમાં જીવોની પ્રાણાતિપાત ક્રિયાથી
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૫
