________________
प्रमेयबोधिनी टीका पद ३६ सू० ८ जीववेदनादिसमुद्घाताल्पबहुत्वनिरूपणम् १०२३ तेभ्योऽपि-'यणासमुग्धाएणं समोहया विसेसाहिया' वेदनासमुद्घातेन समयहता वायु: कायिका विशेषाधिका:-किश्चिदधिका भवन्ति, तेभ्योऽपि-' असमोहया असंखेज्जगुणा' केनापि समुद्घा तेन असमवहता पायुकायिका असंख्यगुणा भयन्ति, सकलसमुद्घातावस्थ पायुकायिकेभ्यः स्वभावस्थानां वायुकायिकानां स्वमायेनैवासंख्येयगुणत्वेनोपलभ्यमानत्यात , सम्प्रति-द्वीन्द्रियाणामल्पबहुत्यमाह-बेइंदिया णं भंते । वेयणासमुग्धाएणं कसायसमुग्धाएणं मारणंतियसमुग्घाएणं समोहयाणं असमोहयागयं कयरे कयरेहितो अप्पा या बहुया वा तुल्ला विसेसाहिया या ? ' हे भदन्त ! द्वीन्द्रियाणं वेदनासमुद्घातेन कषायसमुद्घातेन मारणान्ति. कसमुद्धातेन समयहतानामसमयहतानाश्च मध्ये कतरे कतरेभ्योऽल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका या भवन्ति ? भगवानाह-'गोयमा !' हे गौतम ! 'सव्यस्थोया बेइंदिया मारणंतियसमुग्धाएणं समोहया' सर्वस्तोका द्वीन्द्रिया मारणान्तिकसमुद्घा तेन समबहता में हो सकता है। उनकी अपेक्षा कषायसमुदघात से समवहत वायुकायिक संख्यातगुणा होते हैं। उनकी अपेक्षा वेदनासमुदघात से समबहत वायुकायिक विशेषाधिक होते हैं। वेदनासमुद्घात वालों की अपेक्षा भी असमयहत अर्थात् जो किसी भी समुदघात से समवहत नहीं है, असंख्यातगुणा होते हैं । सकल समुद्घातों वाले वायुकायिकों से स्वभावस्थ वायुकायिक स्वभावतः असं ख्यातगुणा पाए जाते हैं।
अब दीन्द्रियों के अल्प बहुत्व का निरूपण करते हैं
गौतमस्वामी-हे भगवन् ! वेदनासमुद्घात से समवहत, कषायसमुद्घात से समवहत, मारणान्तिकसमुद्घात से समयहत और असमवहत दीन्द्रियों में कौन किससे अल्प, बहुत, तुल्य अथवा विशेषाधिक हैं ? ___ भगवान्-हे गौतम ! मारणान्तिकसमुद्घात, से समवहत हीन्द्रिय सब से कम हैं, क्योंकि पृच्छा के समय प्रतिनियत हीन्द्रिय ही मारणान्तिकसमुद्घात બધા વાયુકાયિકોમાં થઈ શકે છે. તેમની અપેક્ષાએ કષાયસ મુદ્દઘાતથી સમવહત વાયુકાયિક સંખ્યાતગણી હોય છે તેમની અપેક્ષાએ વેદના સમુદ્રઘાતથી સમવહત વાયુકાયિક વિશેષાધિક હેય છે. વેદના સમુઘાતવાળાઓની અપેક્ષાએ પણ અસમહત અર્થાત્ જે કોઈ પણ સમુદ્રઘાતથી સમવહત નથી, અસંખ્યાતગણ હોય છે. બધા સમુદ્દઘાવાળા વાયુકાયિકોથી રવભાવસ્થ વાયુકાયિક સ્વભાવતઃ અસંખ્યાતગણ મળે છે.
હવે દ્વીન્દ્રિયેના અ૫–બહત્વનું નિરૂપણ કરે છે
શ્રી ગૌતમસ્વામી–હે ભગવન ! વેદના સમુદુઘાતથી સવહત કષાય સમુદ્દઘાતથી સમવહત, મારણાનિક સમુદ્રઘાતથી સમવહત અને અસમવહત હીન્દ્રિમાંથી કોણ કેનાથી અલ્પ, ઘણ, તુલ્ય અથવા વિશેષાધિક છે?
શ્રી ભગવાન-હે! ગૌતમ! મારણાનિક સમુદુઘાતથી સમવહત હીન્દ્રિય બધાથી
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૫