________________
प्रज्ञापनासूत्रे प्रज्ञप्ता ? भगवानाह--'गोयमा !' हे गौतम ! 'दुविहा पण्णत्ता' पर्याप्ता भाषा द्विविधा प्रज्ञता, 'तं जहा-सच्चा मोसा य तद्यथा-सत्या पर्याप्ता मृषा पर्याप्ता च, प्रागुक्तयुक्तेः, अथ सत्याभेदावगमाय गौतमः पृच्छति-'सचाणं मंते ! भासा पज्जत्तिया कतिविहा पण्णता?' हे भदन्त ! सत्या खलु भाषा पर्याप्ता कतिविधा प्रज्ञप्ता ? भगवानाह-'गोयमा !' हे गौतम ! 'दसविहा पण्णत्ता' सत्या पर्याप्ता भाषा दशविधा प्रज्ञप्ता, 'तं जहा-जणवयसच्चा ?' तद्यथा-जनपदसत्या भाषा भवति या तंतं जनपदं देशमाश्रित्य इष्टार्थप्रतिपादकतया व्यबहारहेतुखात् सत्या भवति सा जनपदसत्या व्यपदिश्यते 'सम्मयसच्चार' सम्मतसत्या भाषा भवति या सकललोकसम्मत्या सत्यत्वेन प्रतीता, यथा शैवालकुमुदकमलादीनां पङ्कजनिवर्तत्व समानेऽपि लोकाः कमलमेव पङ्कजपदेन गृह्णन्ति न शैवालदिकमिति कमले पङ्कशके, अर्थात् जिसे सत्य अथवा असत्य की कोटि में न रक्खा जा सके।
गौतमस्वामी-भगवन् ! पर्याप्ता भाषा कितने प्रकार की है ? भगवान्-हे गौतम ! पर्याप्ता भाषा दो प्रकार की है-सत्यभाषा और मृषाभाषा
गौतमस्वामी-भगवन् ! सत्य पर्याप्ता भाषा के कितने भेद हैं ?
भगवान्-हे गौतम ! सत्य पर्याप्ता भाषा दश प्रकार की कही है। वह इस प्रकार (१) जनपदसत्यभाषा-जो विभिन्न जनपदों (प्रदेशों) में इष्ट अर्थ का प्रतिपादन करने वाली होने के कारण व्यवहार का हेतु होने से सत्य मानी जाती है, यह जनपदसत्य भाषा कहलाती है।
(२) सम्मतसत्यभाषा-जो समस्त लोक में सम्मत होने के कारण सत्य समझी जाती है। जैसे शैवाल (सेवार) कुमुद (चन्द्रविकासी कमल) और कमल (सूर्यविकासी कमल) ये सब कीचड में ही उत्पन्न होते हैं, मगर 'पंकज' अर्थात् कीचड में उत्पन्न होने वाला) शब्द से लोग 'कमल' अर्थ ही समझते हैं, शैवाल ન કરી શકાય. અર્થાત્ જેને સત્ય અથવા અસત્યની કેટિમાં ન રાખી શકાય.
શ્રી ગૌતમસ્વામી–હે ભગવન ! પર્યાપ્ત ભાષા કેટલા પ્રકારની છે? શ્રી ભગવા—હે ગૌતમ! પર્યાપ્ત ભાષા બે પ્રકારની છે સત્ય ભાષા અને મૃષા ભાષા શ્રી ગૌતમસ્વામી–હે ભગવન ! સત્ય પર્યાપ્ત ભાષાના કેટલા ભેદ છે? શ્રી ભગવાહે ગૌતમ ! સત્ય પર્યાપ્ત ભાષા દશ પ્રકારની કહી છે તે આ પ્રકારે
(૧) જનપદ સત્ય ભાષા–જે વિભિન્ન જનપદોમાં (પ્રદેશમા) ઈષ્ટ અર્થનું પ્રતિપાદન કરનારી હોવાને કારણે વ્યવહારને હેતુ હોવાથી સત્ય મનાય છે, તે જનપદ સત્ય ભાષા કહેવાય છે.
(૨) સમ્મત સત્ય ભાષા–જે સમસ્ત લેકમાં સમ્મત હેવાને કારણે સત્ય સમજાય છે. જેમ શેવાળ, કુમુદ (અવિકસી કમળ) અને કમળ (સૂર્યવિકસી કમળ) આ બધા કાદવમાં જ ઉત્પન્ન થાય છે, પણ પંકજ' (અર્થાત્ કાદવમાં ઉત્પન્ન થનાર) શબ્દથી
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૩
