________________
प्रज्ञापनासूत्रे पृच्छा समये ये केचन नैरयिकास्तेषां मध्येऽवश्यं केचन नरकगतिपर्यायरूपेण चरमेण 'चरमा तदन्ये तु अचरमा इति व्यपदिश्यते, "एवं निरंतरं जाव वेमाणिया' एवम्-बहुत्व विशिष्ट नैरयिकोक्तरीत्या, चतुर्विंशति दण्डकक्रमेण, निरन्तरम् अव्यवधानेन, यावद् बहुत्वविशिष्ट भवनपति पृथिवीकायिकायेकेन्द्रियविकलेन्द्रियपञ्चन्द्रियतिर्यग्योनिकमनुष्यवानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिका अपि स्वस्वगतिपर्यायरूपचरमेण प्ररूप्यमाणाः स्यात्-कदाचित् केचित् 'चरमाः' इति, स्यात्-कदाचित् केचिद् 'अचरमाः' इति व्यपदिश्यते, गौतमः पृच्छति-'नेरइए णं भंते ! ठिई चरमेणं किं चरमे, अचरमे ?' हे भदन्त ! नैरयिकः खलु स्थितिचरमेण-स्थितिः-आयुःकर्मानुभवलक्षणा तत्पर्यायरूप चरमेण प्ररूप्यमाणः किं 'चरमः' इति व्यपदिश्यते ? किं वा 'अचरमः' इति व्यपदिश्यते ? भगवान् आह-गोयमा !" हे गौतम ! 'सिय चरमे, सिय अवरमे' आयुःकर्मानुभवलक्षण स्थितिपर्यायरूप चरमेण प्ररूप्यमाणो नैरयिकः स्यात्-कदाचित् कश्चित् 'चरमो' भवति स्यात्-कदाचित् कश्चित् 'अचरमो' भवति, तत्र यःपुनरपि नरकमागत्य स्थिति चरम समयं प्राप्स्यति स अचरमः, तदन्यस्तु वे नरकगति अचरम कहे गए हैं। - इसी प्रकार चौवीसों दंडकों के क्रम से लगातार वैमानिकों तक समझ लेना चाहिए।
गौतम-हे भगवन् ! नारक जीव स्थिति अर्थात् आयु कर्म के अनुभव रूप आयु पर्याय के चरम की अपेक्षा से चरम है अथवा अचरम है ?
भगवान्-हे गौतम ! स्थिति पर्याय रूप चरम की अपेक्षा से प्ररूपणा करने पर नारक जीव कोई चरम होता है, कोई अचरम होता है । तात्पर्य यह है कि पृच्छा के समय जो नारक जिस स्थिति (आय) का अनुभव कर रहा है वह स्थिति अगर उसकी अन्तिम है, फिर कभी उसे वह स्थिति प्राप्त नहीं होगी, तो वह नारक स्थिति से चरम कहलाता है। यदि भविष्यत् में फिर कभी उसे उस स्थिति का अनुभव करना पडेगा तो वह स्थिति-अचरम है। ટીને ફરી ક્યારેય નરકમાં ઉત્પન થશે તે નારક ગતિ અચરમ કહેલા છે.
એ જ પ્રકારે ગ્રેવીસે દડોના કમકરી અવિરત વિમાનિકે સુધી સમજી લેવા જોઈએ.
શ્રી ગૌતમસ્વામી–હે ભગવન નારક જીવ સ્થિતિ અર્થાત આયુ કર્મના અનુભવરૂપ આયુ પર્યાયના ચરમની અપેક્ષાએ ચરમ છે અથવા અચરમ છે?
શ્રી ભગવાન હે ગૌતમ ! સ્થિતિ પર્યાય રૂ૫ ચરમની અપેક્ષાએ પ્રરૂપણ કરવાથી નારક જીવ કોઈ ચરમ હોય છે, કોઈ અચરમ હોય છે, તાત્પર્ય એ છે કે પૃછાના સમયે જે નારક જે સ્થિતિ (આયુ) નો અનુભવ કરી રહેલ છે, તે સ્થિતિ અગર તેની અન્તિમ છે ફરી ક્યારેય તેને તે સ્થિતિ પ્રાપ્ત થશે નહીં તે તે નારક સ્થિતિએ કરી ચરમ કહેવાય છે. યદિ ભવિષ્યમાં ફરી કયારેય તેને તે સ્થિતિને અનુભવ કરે પડશે તે તે સ્થિતિ–અચરમ છે.
श्री प्रशान। सूत्र : 3
