________________
प्रज्ञापनासूत्रे
पर्यायाः प्रज्ञप्ताः ? भगवान् आह-'गोयमा !' हे गौतम ! 'अणंता पज्जवा पण्णत्ता' उत्कृष्टावगाहनकानां नैरयिकाणाम् अनन्ताः पर्यवाः प्रज्ञप्ताः, गौतमस्तत्र कारणं पृच्छति-'से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चइ' हे भदन्त ! तत्-अथ, केनार्थेन-कथं तावत्, एवमुक्तरीत्या उच्यते यत्-'उकोसोगाहणगाणं नेरइयाणं अणंता पज्जवापण्णत्ता ?' उत्कृष्टावगाहनकानां नैरयिकाणाम् अनन्ताः पर्यवा:-पर्यायाः प्रज्ञप्ताः ? इति, भगवान् आह-गोयमा !' हे गौतम ! 'उकोसोगाहणए नेरइए उक्कोसोगाहणस्स नेरइयस्स दबट्टयाए तुल्ले' उत्कृष्टावगाहनको नैरयिक: उत्कृष्टावगाहनकस्य नैरयिकस्य द्रव्यार्थतया तुल्यो भवति, 'पएसट्टयाए तुल्ले' प्रदेशार्थतया तुल्यो भवति, 'ओगाहणट्टयाए तुल्ले' ओवगाहनार्थतया तुल्यो भवति प्रागुक्तयुक्तेः, किन्तु 'ठिईए सिय हीणे, सिय तुल्ले, सिय अब्भहिए' स्थित्या-आयुः कर्मानुभवलक्षणस्थित्यपेक्षया, स्यात्-कदाचित्, हीनो भवति, स्यात्-कदाचित् तुल्यो भवति, स्यात्-कदाचित् अभ्यधिको भवति, तत्र 'जइ उत्कृष्ट अवगाहना बाले नारकों के अनन्त पर्याय हैं । गौतम कारण पूछते हैं-हे भगवन् ! किस कारण ऐसा कहा गया है कि ? उत्कृष्ट अवगाहना वाले नारकों के अनन्त पर्याय हैं ? भगवन् फर्माते हैं -हे गौतम उत्कृष्ट अवगाहना वाला एक नारक उत्कृष्ट अवगाहना वाले दूसरे नारक की अपेक्षा द्रव्य से तुल्य होता है, प्रदेशों की अपेक्षा से भी तुल्य होता है और अवगाहना से भी तुल्य होता है, क्योंकि उत्कृष्ट अवगाहना का एक ही स्थान है, उसमें कोई तारतम्य का संभव नही है । मगर स्थिति की अपेक्षा स्यात् हीन होता है, स्यात् तुल्य होता है । स्यात् अधिक होता है, अर्थात् यह आवश्यक नहीं कि उत्कृष्ट अवगाहना वाले सभी नारकों की स्थिति समान ही हो अथवा असमान ही हो । असमान होते हुए यदि हीन है तो असं ख्यातभाग
શ્રી ભગવાન ! ઉત્તર આપે છે- હે ગૌતમ! ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના નારકના અનન્ત પર્યાય છે.
શ્રીગૌતમસ્વામી કારણ પૂછે છે-હે ભગવન ! શા કારણથી એમ કહેવાયું છે?
શ્રી ભગવાન કહે છે-હે ગૌતમ ! ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાવાળે એક નારક ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાવાળા બીજા નારકની અપેક્ષાએ દ્રવ્યથી તુલ્ય બને છે. પ્રદેશની અપેક્ષાએ પણ તુલ્ય થાય છે અને અવગાહનાથી પણ તુલ્ય થાય છે, કેમકે ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાનું એક જ સ્થાન છે. તેમાં કઈ તારતમ્યને સંભવ નથી. પણ સ્થિતિની અપેક્ષાએ સ્યાત્ હીન થાય છે. સ્યાત્ તુલ્ય થાય છે સ્થાત્ અધિક થાય છે અર્થાત્ તે આવશ્યક નથી કે ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાવાળા બધા નારકેની
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૨
