________________
प्रमेयबोधिनी टीका पद ५ सू.५ द्वीन्द्रियादीनां पर्यायनिरूपणम् ६१५ देव अवगाहनार्थतया चतु:स्थानपतिता भवन्ति षट्स्थानपतिता भवन्ति, किन्तु 'नवरं' नवरम्-पूर्वापेक्षया विशेषस्तु 'ठिईए तिट्ठाणवडिया' स्थित्या-आयुः कर्मानुभवलक्षणस्थित्यपेक्षया, त्रिस्थानपतिता भवन्ति तथा चेको वैमानिकश्च वैमानिकान्तरापेक्षया यदा हीनत्वेन विवक्षितस्तदा असंख्येभागहीनोवा, संख्येयभागहीनो वा, संख्येगुणहीनो वा भवति अथ अभ्यधिकत्वेन यदा विवक्षितस्तदापि असंख्येयभागाभ्यधिको वा, संख्येय भागाभ्यधिको वा, संख्येयगुणाभ्यधिको वा भवतीत्याशयः, एतेन पश्चेन्द्रियतिरश्चां मनुष्याणाश्चोत्कर्षेण त्रीणिपल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता, पल्योएमस्य च असंख्येयवर्षसहस्रप्रमाणतया असंख्येयगुणवृद्धिहान्योरपि संभवेन चतुः स्थानपतितत्वं भवति, एवमेव वानव्यन्तराणामपि जघन्येन दशवर्षसहस्रस्थितिकत्वेन उत्कर्षेण पल्योपमस्थितिकत्वात् अवगाहना की दृष्टि से चतुःस्थानपतित और वर्ण आदि की दृष्टि से षट्स्थानपतित होते हैं। किन्तु इनमें विशेषता यह है कि ये ज्योतिष्क और वैमानिक स्थिति की दृष्टि से त्रिस्थानपतित हीनाधिक हैं। अगर एक को दूसरे से हीन विवक्षित किया जाय तो वह असंख्यात. भाग हीन, संख्यातभाग हीन या संख्यातगुण हीन होता है। अगर अधिक विवक्षित किया जाय तो असंख्यातभाग अधिक, संख्यात. भाग अधिक अथवा संख्यातगुण अधिक होता है।
पंचेन्द्रिय तिर्यचों और मनुष्यों की स्थिति अधिक से अधिक तीन पल्योपम की कही गई है । पल्योपम असंख्यात हजार वर्षों का होता है, अतः उसमें असंख्यातगुणी वृद्धि और हानि का संभव होने से उसे चतुःस्थानपतित कहा है । इसी प्रकार वानव्यन्तरों की जघन्य दस हजार वर्ष की और उत्कृष्ट एक पल्योपम की स्थिति ચતુસ્થાન પતિત અને વર્ણ આદિની દષ્ટિએ સ્થાન પતિત થાય છે પણ તેમાં વિશેષતા એ છે કે આ તિષ્ક અને વૈમાનિકદેવ સ્થિતિની દષ્ટિએ ત્રિસ્થાન પતિત હીનાધિક છે. અગર એકને બીજાથી હીન વિવક્ષિત કરાય તે તે અસંખ્યાત ભાગ હીન, સંખ્યાત ભાગહીન અગર સંખ્યાત ગુણ હીન થાય છે અગર અધિક વિવક્ષિત કરાય તે અસંખ્યાત ભાગ અધિક, સંખ્યાત ભાગ અધિક અથવા સંખ્યાત ગુણ અધિક થાય છે.
પંચેન્દ્રિય તિર્યો અને મનુષ્યની સ્થિતિ અધિકથી અધિક ત્રણ પલ્યોપમની કહેલી છે. પપમ અસંખ્યાત હજાર વર્ષનો હોય છે. તેથી તેમાં અસંખ્યાત ગણું વૃદ્ધિ અને હાનિનો સંભવ હોવાથી તેને ચતુઃ સ્થાન પતિત કહેલ છે. એ પ્રકારે વાન વ્યક્તિની જઘન્ય દશ હજાર વર્ષની અને ઉત્કૃષ્ટ એક પ
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૨
