________________
३९४
प्रज्ञापनासूत्रे लोकाकाशप्रदेशप्रमाणा बोध्याः सर्वस्यैवाकाशप्रदेशस्य एकप्रदेशावगाहनपरिणामपरिणतानां परमाण्वादीनामवकाशदानपरिणामेन परिणतत्वात्, तेभ्योऽपि 'संखेज्जपएसोगाढा पोग्गला दबट्टयाए संखेज्जगुणा' संख्येयप्रदेशावगाढाः पुद्गलाः द्रव्यार्थतया संख्येयगुणा भवन्ति, क्षेत्रस्य प्राधान्येन द्वयणुकाद्यनन्ताणुकस्कन्धानां द्विप्रदेशावगाढानामेकद्रव्यत्वेन विवक्षणात् तेषाश्च तथाभूतानां पुद्गलद्रव्याणां प्रागुक्तेभ्यः संख्येयगुणत्वात् वस्तुतोऽसंख्येयानामपि सर्वलोकप्रदेशानाम् असत्कल्पनया दशसंख्यकपरिकल्पनेन तेषां च प्रत्येकप्ररूपणे दशैव भवन्तीति एकप्रदेशावगाढानां दशानां पुद्गलद्रव्याणां लाभेन तेषामेव दशप्रदेशानाम् अन्यग्रहणान्यत्यागद्वारा बहूनामेव द्विकसंयोगानाम् उपलम्भेन एकप्रदेशावगाढापेक्षया द्विप्रदेशावगाढानां पुद्गलद्रव्याणां संख्येयगुणत्वात् तेभ्योऽपि त्रिप्रदेशापगाढानां पुद्गलद्रव्याणाम् एवमेव चतुष्प्रदेशावगाढानां पञ्चप्रदेशावगाढानां यावत् उत्कृष्टसंख्यातप्रदेशावगाढानाम् संख्येयगुणत्वलाभेन, एकप्रदेशावगाढापेक्षया संख्येयप्रदेशावगाढानि पुद्गलद्रव्याणि द्रव्यार्थतया संख्येयगुणानि भवन्ति अवगाढ हैं, उन सब को एक ही राशि में परिगणित करके 'एकप्रदेशावगाद' कहा गया है। उनकी अपेक्षा संख्यात प्रदेशों में अवगाढ पुद्गल द्रव्य की विवक्षा से संख्यातगुणा हैं । यहां भी यह बात ध्यान में रखना चाहिए कि आकाश के दो प्रदेशों में व्यणुक भी रहता है, व्यणुक भी रहता है, असंख्यातप्रदेशी या अनन्तप्रदेशी स्कंध भी है, अतः उन सब की क्षेत्र की अपेक्षा एक ही राशि है । इसी प्रकार तीन प्रदेशों में त्र्यणुक से लेकर अनन्ताणुक स्कंध तक रहते हैं, उनकी भी एक राशि समझ लेनी चाहिए । इस प्रकार एक प्रदेशावगाढ पुद्गलों की अपेक्षा संख्यातप्रदेशों में अवगाढ पुद्गल द्रव्य संख्यातगुणा अधिक कहे गए हैं । लोक के समस्त प्रदेश वास्तव રાશીમાં પરિણિત કરીને એક પ્રદેશાવગાઢ કહેવામાં આવ્યા છે. તેના કરતાં સંખ્યાત પ્રદેશમાં અવગાઢ પુદ્ગલ દ્રવ્યની વિવક્ષાએ સંખ્યાલગણા છે. અહીં પણ આ વાત ધ્યાનમાં રાખવી જોઈએ કે–આકાશના બે પ્રદેશમાં કયણુક પણ રહે છે. વ્યાણક પણ રહે છે. અસંખ્યાત અથવા અનંત પ્રદેશી સ્કંધ પણ રહે છે. તેથી એ બધાની ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી એક જ રાશી છે. એ જ પ્રમાણે ત્રણ ત્રણ પ્રદેશોમાં વ્યયુકથી લઈને અનંતાણુક સ્કંધ સુધી રહે છે. તેની પણ એક રાશી સમજી લેવી જોઈએ. આ રીતે એક પ્રદેશાવગાઢ પંદુગલોની અપેક્ષાથી સંખ્યાત પ્રદેશોમાં અવગાઢ પુદ્ગલ દ્રવ્ય સંખ્યાત ગણું વધારે કહેલ છે. લેકના સઘળા પ્રદેશો વાસ્તવિક રીતે અસંખ્યાત છે. તે પણ
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૨
