________________
३७४
प्रज्ञापनासूत्रे यगुणत्वात्, तेभ्योऽपि-'अहोलोए विसेसाहिया' अपोलोके वर्तमानाः द्रव्यरूपपुद्गला विशेषाधिका भवन्ति, ऊर्ध्वलोकस्य देशोनसप्तरज्जुप्रमाणत्वेन अधोलोकस्य समधिकसप्तरज्जुप्रमाणतया ऊर्ध्वलोकापेक्षयाऽधोलोकस्य विशेषाधिकत्वात्, ___ अथ दिगनुपातेन पुद्गलद्रव्याणामल्पबहुत्वं प्ररूपयति-'दिसाणुवाएणं सव्वत्थोवा पुग्गला उदिसाए' दिगनुपातेन-दिगनुसारेण प्ररूप्यमाणाः सर्वस्तोकाः सर्वेभ्योऽल्पाः पुद्गलाः-द्रव्यरूपाः ऊर्ध्वदिशि भवन्ति, रत्नप्रभासमभूतलमेरुमध्येऽष्टप्रादेशिकरुचकांद् विनिर्गतायां चतुःप्रदेशात्मिकायामूर्ध्वदिशि यावल्लोकान्ते सर्वस्तोकत्वं पुद्गलानां बोध्यम्, तेभ्योऽपि 'अहोलोए विसेसाहिया' अधोलोके-अधोदिशि वर्तमानाः पुद्गला द्रव्यरूपाः विशेषाधिका भवन्ति, अधोदिशोऽपि चतुष्प्रदेशरूपायाः यावल्लोकान्तस्य विशेषाधिकत्वेन तत्र पुद्गलद्रव्याणामपि विशेषाविकत्वं सभवति, तेभ्योऽपि-'उत्तरपुरच्छिमेणं दाहिणपच्चत्थिमेण य दोवि तुल्ला असंखेज्जगुणा' उत्तरपौरस्त्येन उत्तरपूर्वस्याम्, दक्षिणअधोलोक में पुद्गल विशेषाधिक हैं, क्योंकि ऊर्ध्वलोक देशोन सात राज का है जबकि अधोलोक कुछ अधिक सात राजू प्रमाण है, अतएच अधोलोक का क्षेत्र विशेषाधिक है।
दिशाओं की अपेक्षा पुद्गल द्रव्य का अल्पबहुत्व-दिशाओं की अपेक्षा से प्ररूपण किया जाय तो सब से कम पुद्गल ऊर्यदिशा में हैं। क्योंकि रत्नप्रभा पृथ्वी के समतल भूभाग से मेरुपर्वत के मध्य में जो आठ प्रदेशों का रुचक है, उससे निकली हुई चार प्रदेशात्मक ऊर्ध्वदिशा में लोकान्त पर्यन्त सब से कम पुद्गल हैं, ऊर्ध्व दिशा की अपेक्षा अधोदिशा में पुद्गल विशेषाधिक हैं । यद्यपि अधोदिशा भी चार प्रदेशात्मक ही हैं मगर लोकपर्यन्त वह कुछ अधिक है, इस कारण उसमें पुद्गल भी कुछ अधिक हैं । उत्तर-पूर्व दिशा में तथा પદગલ વિશેષાધિક છે, કેમકે ઉર્વલક દેશેન સાત રાજને છે, ત્યારે અલેક કંઈક વધારે સાત રાજુ પ્રમાણને છે, તેથી જ અધોકનું ક્ષેત્ર વિશેષાધિક છે.
| દિશાઓની અપેક્ષાથી પુદ્ગલ દ્રવ્યનું અ૫ બહત્વ દિશાઓની અપેક્ષાથી પ્રરૂપણ કરવામાં આવે તે સૌથી ઓછા પુગલ ઉદ્ધ દિશામાં છે. કેમકે રત્નપ્રભા પૃથ્વીના સમતલ ભૂભાગથી મેરૂ પર્વતના મધ્યમાં ર આઠ પ્રદેશને રૂચક છે. તેમાંથી નીકળેલ ચાર પ્રદેશવાળી ઉર્વ દિશામાં લોકાન્ત પર્યન્ત સૌથી ઓછા પુદ્ગલ છે. ઉર્વ દિશાના કરતાં અદિશામાં વિછાધિક પદાલ છે. જે કે દિશા પણ ચાર પ્રદેશાત્મક જ છે, પરંતુ લેક પર્યન્ત તે કંઇક વધારે છે. તે કારણથી તેમાં પુદ્ગલ પણ કંઈક વધારે છે.
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૨
