________________
२८२
प्रज्ञापनासूत्रे स्वस्थानत्वेन तत्रापि बह्वीनां मानुषीणां सद्भावात्, ताभ्योऽपि 'तिरियलोए संखेजगुणाओ' तिर्यग्लोके-तिर्यग्लोकसंख्यकप्रतरवर्तिन्यो मानुष्यः संख्येयगुणा भवन्ति, तिर्यग्लोकक्षेत्रस्य संख्येयगुणत्वात्, स्वस्थानत्वेन बहुत्वसंभवाच्च, ___ इत्येवं मनुष्यगतिमाश्रित्याल्पबहुख प्रतिपाद्य सम्प्रति देवगतिमाश्रित्याल्पबहुत्वादिकं प्ररूपयति-'खेत्ताणुवाएणं' क्षेत्रानुपातेन-क्षेत्रानुसारेण प्ररूप्यमाणाः 'सव्वत्थोवा देवा उडलोए' सर्वस्तोका--सर्वेभ्योऽल्पाः, देवाः ऊर्ध्वलोकेऊर्ध्वलोकवतिनो भवन्ति, तत्र वैमानिकानामेव देवानां सद्भावेन तेपा मल्पत्वात्, तीर्थकरजन्ममहोत्सवादौ मन्दरादिषु गमनकुर्वतां भवनपति प्रभृतीनामपि स्वल्पत्वात् सर्वस्तोकत्वं देवानामूर्ध्वलोके सिद्धम्, तेभ्योऽपि 'उडलोयतिरियलोए असंखेज्जगुणा' ऊर्ध्वलोकतिर्यग्लोके-ऊर्श्वलोकप्रतरद्वयवतिनो देवाः असंख्येयगुणा नामक प्रतर में रही मनुष्यनियां संख्यातगुणा अधिक हैं, क्यों कि सौमनस आदि वनों में क्रीडा करने के लिए बहुत-से विद्याधरी जा सकती हैं। ऊर्ध्वलोक की अपेक्षा अधोलोक में मनुष्य स्त्रियां संख्यातगुणा अधिक हैं, क्योंकि अधोलोक स्वस्थान है, अतएव वहां बहुत मनुष्य स्त्रियों का सद्भाव है । अधोलोक से भी तिर्यग्लोक में अर्थात् तर्यग्लोक नामक प्रतर में रही हुई मनुष्य स्त्रियां संख्यातगुणी हैं, क्योंकि तिर्यग्लोक क्षेत्र संख्यातगुणा अधिक है और वह स्वस्थान है, अतएव उनका बाहुल्य संभव है ।
देवगति का अल्पबहुत्व-क्षेत्र की अपेक्षा से सब से कम देव ऊर्ध्वलोक में हैं, क्योंकि वहां सिर्फ वैमानिक देव ही पाये जाते हैं। तीर्थकर के जन्म महोत्सव आदि के अवसर पर सुमेरु आदि पर गमन करने वाले भवनपति आदि देव भी स्वल्प होते हैं, अतएय સંખ્યાત ગણી અધિક છે, કેમકે અલેક સ્વસ્થાન છે. તેથી જ ત્યાં ઘણુ મનુષ્ય સ્ત્રિયોને સદૂભાવ છે. અલકથી પણ તિર્થંકલેકમાં અર્થાત્ તિર્થંકલેક નામક પ્રતરમાં રહેલી મનુષ્ય સ્ત્રિ સંખ્યાતગણી છે, કેમકે તિર્થંકલેકક્ષેત્ર સંખ્યાત ગણું અધિક છે અને તે સ્વસ્થાન છે, તેથી જ તેમનું બાહુલ્ય સંભવિત છે.
દેવગતિનું અ૫–બહત્વ–ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ બધાથી ઓછા દેવ ઊર્વ લેકમાં છે, કેમકે ત્યાં ફકત વિમાનિક દેવ જ મળી આવે છે. તીર્થકરના જન્મ મહેસૂવાદિના અવસર ઉપર સુમેરૂ આદિ પર ગમન કરવા વાળા ભવન પતિ આદિ દેવ પણ થડા હોય છે, તેથી જ ઊર્વ લેકમાં બધાથી ઓછા દેવેનું હોવું સિદ્ધ થાય છે. તેમની અપેક્ષાએ ઊર્વલક, મધ્યક નામક બે પ્રતના દેવ અસંખ્યાત ગણું અધિક છે, કેમકે આ બંને પ્રતર તિષ્ક
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૨
