________________
३८
प्रज्ञापनासूत्रे लोकालोकव्यवस्थाकारित्वाद् धर्माधर्मास्तिकाययोः प्रथममुपादानम्, धर्माधर्मास्तिकाययोविभुत्वाभावेन यावति क्षेत्रे तो अवगाढौ भवत स्तावत्प्रमाणो लोको भवति, शेषस्तु अलोको भवति, तथा चोक्तम्
'धर्माधर्मविभूत्वात् सर्वत्र च जीव पुद्गलविचारात् । नालोकः कश्चित् स्यात्, नच सम्मत मेतदार्याणाम् ॥१॥ तस्माद् धर्माधर्मावगाढौ व्याप्य लोकस्थं सर्वम् ।
एवं हि परिच्छिन्नः सिध्यति लोक स्तद विभुत्यात्' ।।इति।स्.३॥ मूलम-' से किं तं रूवि अजीवपन्नवणा ? रूवि अजीवपन्नवणाचउव्विहा पन्नत्ता, तं जहा-खंधा१, खंधदेसा२, खंधपएसा३ अद्धा समय का ग्रहण किया है । वस्तुतः लोक और अलोक का विभाग धर्मास्तिकाय और अधर्मास्तिकाय की वजह से होता है, अतएच इन दोनों का पहले निर्देश किया गया है। धर्मास्तिकाय और अधर्मास्तिकाय व्यापक द्रव्य नहीं हैं। वे कितने आकाश खण्ड में स्थित है, उतना आकाश खंड लोकाकाश या लोक कहलाता है । शेष आकाश अलोक या अलोकाकाश कहा जाता है।
कहा भी है-धर्म और अधर्म द्रव्य यदि व्यापक होते तो जीवों और पुद्गलों की गति और स्थिति भी सर्वत्र होती। अलोक कुछ होता ही नहीं, किन्तु आर्य जनों-ज्ञानियों को यह मान्य नहीं होता है ॥१॥ ___अतएव यही मानना उचित है कि धर्म और अधर्म लोकाकाश में ही व्याप्त हैं, धर्म-अधर्म द्रव्यों की व्यापकत्व न होने से लोक परिमित सिद्ध होता है ॥२॥ सत्र ॥३॥ મયનું ગ્રહણ કર્યું છે. વસ્તુતઃ એ લેકના વિભાગ ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાયની અપેક્ષાએ થાય છે. તેથી જ એ બંનેને પહેલે નિર્દેશ કરાયો છે. ધર્માસ્તિકાય વ્યાપક દ્રવ્ય છે નહીં. તેઓ જેટલા આકાશ ખંડમાં રહે છે, તેટલા આકાશ ખંડ લેકાકાશ અગર લેક કહેવાય છે. શેષ આકાશ અલેક અથવા અલકાકાશ કહેવાય છે.
કહ્યું પણ છે કે—ધર્મ અને અધર્મ દ્રવ્ય જે વ્યાપક હેત તે છે અને પગલેની ગતિ અને સ્થિતિ પણ સવત્ર હેત અલેક જેવું કાંઈ હેતજ નહી પરન્તુ આર્યજનને જ્ઞાનીઓને આ માન્ય હોતુ નથી ૧ છે
તેથીજ આમ માનવું ઉચિત છે કે ધર્મ દ્રવ્ય કાકાશ માંજ વ્યાપ્ત છે, ધર્મ–અધર્મ દ્રવ્યનું વ્યાપકત્વ ન હોવાથી લેક પરિમિત સિદ્ધ થાય છે. ૨ ૩
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૧
