________________
१९
सुबोधिनी टीका सु. १०२ सुर्याभदेवस्य पूर्व भवजीवप्रदेशिराजवर्ण' नम् ष्पभूए' छाया - दीप्तो विस्तीर्ण विपुलशयनासनयानवाहनाकीर्णो बहुधनबहुजातरूप-रजतआयोगस' प्रयोगसं प्रयुक्तो विच्छर्दित विपुल भक्तपानो वहु दासीदास गोमहिष गवेलकप्रभूतः इतिस'ग्राह्यम्, तत्र- - दीप्तः = तेजस्वी विस्तीर्ण विपुलभवनशयनासनयानवाहनाकीण :- विस्तीर्णानि= विस्तृतानि विपुलानि बहूनि भवनानि=गृहाः, शयनानि=तल्पानि आसनानि=पीठकादीनि यानानि= शकटपभृतीनि वाहनानि=हयादयस्तैराकीर्ण = व्याप्तः यमुपेतो वा बहुधन बहु जातरूपरजतः- :- बहु = विपुलं धनं=गणिमप्रभृति यस्य स बहुधनः, बहु = विपुल जातरूपं=सुवर्ण रजत =रूप्यं च यस्य स बहु जातरुपरजतः - बहुधनश्वासौ बहुजातरूप-रजतश्चात बहुधन बहुजातरूपरजतः, तथा आयोगसंप्रयोगसंप्रयुक्तः समन्ताद् योजन = द्विगुणादिलाभार्थ रूप्यादीनामधमर्णा
,
म्बन है | नेत्र जैसे अपने विषयभूत होने योग्य पदार्थों का प्रदर्शक होता है उसी प्रकार से यह सब सबके लिये सकलार्थ का प्रदर्शक था यदुक्तम्"मेधिः प्रमाण' आधारः, आलम्बनं चक्षुः "
इस बात की स्पष्ट प्रतिपत्ति के लिये उपमावाचक भूतशब्द इनके साथ जोड कर सूत्रकार ने पुनः इनकी इस प्रकार से आवृत्ति की है - यह मेढि भूत, प्रमाणभूत, आधारभूत एवं चक्षुभूत था अतः सर्वस्थानों में - सन्धि, विग्रह आदिरूप सब जगहों में एवं मन्त्रि- आमात्यादि स्थानरूप सर्व भूमिकाओं में यह यथार्थवादी रूप से माना जाता था और राजा ने भी इसी कारण अन्तःपुरादि जैसे स्थानों में आने जाने को इसे छूट देखी थी. इसतरह राजा का अतिविश्वास पात्र बना हुआ यह चित्रसारथि सकल राज्यकार्य का प्रेक्षक भी बन गया था.
તેનુ' નામ અવલેખન છે. નેત્ર જેમ પેાતાને વિષયભૂત થવા યોગ્ય પદાર્થોના પ્રદક હાય છે તેમજ તે પણ સૌ માટે સકલાના પ્રદશ્યક હતા.
भ: - " मेदिः प्रमाणं आधारः, आलम्बनं चक्षुः "
એ જ વાતને વધારે સ્પષ્ટ કરવા માટે સૂત્રકારે ઉપમાવાચક ‘ભૂત' શબ્દ એમને લગાડીને ફરી આ શબ્દોની આ પ્રમાણે આવૃત્તિ કરી છે-એ મેઢિભૂત, પ્રમાણભૂત આધારભૂત, અને ચક્ષુભૂત હતા. એથી અધે-સંધિ, વિગ્રહ વગેરે રૂપ બધી જગ્યાએ અને મંત્રિ અમાત્યાદિ સ્થાનરૂપ સર્વભૂમિકામાં તે સાચી સલાહ આવનાર ગણાતા હતા. એથી રાજાએ પણ અંતઃપુર જેવાં સ્થાનામાં પણ તેને પ્રવેશવાની છૂટ આપી દીધી હતી. રાજાના અતિવિશ્વાસપાત્ર ખનેલા એ ચિત્ર સારથિ આમ સમસ્ત રાજ્યકાના પ્રેક્ષક પણ ખની ગયે હતા.
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૨
