________________
विपाकश्रुत्ते यतात्पर्यानुपपत्या तत्समीपवर्तिनि तीरे लक्षणा मन्यते, तथा दुर्गन्धाऽऽघ्राणवारणोद्देशेन मुखोपरि वस्त्रबन्धनं नोपपद्यते, मुखबन्धने कृतेऽपि घ्राणेन्द्रियस्यानावरणेन तदुद्देशसिद्धयसम्भवादिति बन्धनान्वयतात्पर्यानुपपत्त्या तत्समीपवर्तिनि घ्राणे लक्षणा गम्यते । किञ्च-मुखोपरि सदोरकमुखवस्त्रिका बद्धवासीत् , तत्र पुनर्वस्त्रबन्धनविधानमनर्थकम् । तस्मादत्र 'मुहं' इति पदं नासिकार्थे लाक्षणिकमिति । हनुकपोलनासानयनभूभालादेर्मुखावयवतया मुखत्वव्यपदेशो भवति, हनुकपोलादौ विकृते सति 'अस्य मुखं विकृतं, विरूपम् , असुन्दर'-मिति, शोभने तु तस्मिन् , 'अस्य मुखं सुन्दरं सुरूपं कमनीय'-मिति च प्रयोगो लोके दृश्यते, तत्र नासाऽपेक्षया मुखस्य प्रधानतया मुखशब्दः प्रयुक्तः, मुखसमीपवर्तित्वाद् गन्धग्रहणशक्तिमत्त्वाच्च घ्राणस्य बोधः सुकर इति भावः । सकता है, यह काम तो नासिका का है, अतः जिस प्रकार 'गङ्गायां घोषः' इस वाक्य में गंगापद की लक्षणा तीर में होती है, क्यों कि घोष का सदभाव प्रवाहरूप मुख्य अर्थ में बाधित होता है, अतः तत्समीपवर्ती तीररूप अर्थ में लक्षणा से उसका सद्भाव अंगीकार किया जाता है, ठीक इसी प्रकार दुर्गध को वारण करने के लिये मुख के ऊपर वस्त्र का आवरण करना भी युक्तिसंगत प्रतीत नहीं होता है। कारण कि मुखके आवृत कर लेने पर भी दुर्गध को नहीं सूंघने का जो उद्देश है वह किसी प्रकार से सिद्ध नहीं होता है, इस उद्देश की सिद्धि का तो जो साक्षात्कारण नासिका है, उस के आवृत करने से ही सिद्ध होता है इसीलिये जिस प्रकार गंगापद की लक्षणा तत्समीपवर्ती तीर में गृहीत होती है इसी प्रकार यहां पर भी 'मुख' शब्द लक्षणा से तत्समीपवर्ती नासिका का ही बोधक होगा। तेथी शीशत 'गङ्गायां घोषः' मे पायमा पहनी सक्ष! ती२-ziwi હોય છે, કારણ કે ઘેષ સભાવ પ્રવાહરૂપ મુખ્ય અર્થમાં બાધિત થાય છે, તેથી કરી તત્સમીપવતી તીરરૂપ અર્થમાં લક્ષણાથી તેને સદ્દભાવ અંગીકાર કરવામાં આવે છે, એ પ્રમાણે દુર્ગધનું વારણ કરવા માટે મુખ ઉપર વસ્ત્રને ઢાંકવું તે યુક્તિસંગત જણાતું નથી, કારણ કે મુખને ઢાંકવાથી પણ દુર્ગધ નહિ સુંઘવાને જે ઉદ્દેશ છે તે કોઇ પ્રકારે સિદ્ધ થતું નથી. કારણ કે એ ઉદ્દેશની સિદ્ધિનું સાક્ષાત્કારણ જે નાસિકા (નાક) છે તેને ઢાંકવાથીજ સિદ્ધ થાય છે. એટલા માટે જે પ્રમાણે ગંગાપદ લક્ષણાથી તત્સમીપવતી તીરને બાધક થાય છે, એ પ્રમાણે અહીં પણ “મુખ’ શબ્દથી લક્ષણ વડે તત્સમીપવતી નાસિકા–નાક–જ બધ થઈ શકે છે.
શ્રી વિપાક સૂત્ર
