________________
प्रमेयरन्द्रिका टीका श०२२ व.३ सू.१ बहुधीजवनस्पतिमूलादिजीवोत्प०नि० ३०३ पृथिव्यादौ गच्छन्ति ततः पुनरपि मूले आगच्छन्ति एवं कियत्कालपर्यन्तं सेवन्ते गत्यागतिं च कुर्वन्तीति प्रश्नः । अत्र पृथिवीत आरभ्य मनुष्य पर्यन्तं सर्वेषां पृथक् पृथग् भवग्रहणानि प्रोक्तानि तानि उत्पलोद्देशके द्रष्टव्यानि । एवं सर्वे माणाः सर्वे भूताः सर्व जीवाः सर्वे सत्वाः मूलतया उत्पन्नपूर्वाः किमिति प्रश्नस्य असकृत्-अनन्त वारमुत्पन्नपूर्वा इत्युत्तरम् । शालिकवर्गापेक्षया नानात्वमिदम् मूलकन्दस्कन्धत्वक्शाखोद्देशेषु देवानामुत्पत्ति ने भवतीति प्रवालपत्रपुष्पफलबीजान्तोदेश केषु देवानामुत्पत्ति भवतीत्युत्पत्तौ वैलक्षण्यम् । इह रहते हैं। वे मूलजी यदि मूल से मरकर पृथिवी आदि में जन्म धारण कर लेते हैं और फिर वहां से मर कर पुनः मूल में जन्म धारण करते हैं तो इस प्रकार से वे यहां कबतक रहते हैं-करतक गति और आगति करते रहते हैं ? यहाँ पृथिवी से लेकर मनुष्यपर्यन्त सब के पृथक पृथक रूप से भवग्रहण कहे गये हैं सो वे सब उत्पलोद्देशक में देखलेना चाहिये। समस्त प्राण, समस्त भूत, समस्त जीव, समस्त सत्व क्या हे भदन्त ! पहिले मूल जीवरूप से उत्पन्न हो चुके हैं ? हां गौतम ! ये सब पहिले मूलजीवरूप से अनेक पार अथवा अनन्तबार उत्पन्न हो चुके हैं । शालिक वर्ग की अपेक्षा यहां ऐसी भिन्नता है-मूल, कन्द, स्कन्ध, त्वचा, शाखा इन उद्देशकों में देवों की उत्पत्ति नहीं होती है प्रवाल, पत्र, पुष्प, फल, बीज इन उद्देशकों में देवों की उत्पत्ति होती है ऐसी यह उत्पत्ति में विलक्षणता है देवों की उत्पत्ति होने के कारण કાળની અપેક્ષાએ જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂર્ત સુધી અને ઉત્કૃષ્ટથી અસં
ખ્યાત કાળ સુધી રહે છે. તે મૂળગત જીવો જે મૂળમાંથી મરીને વૃશ્વિકાય વિગેરેમાં જન્મ ધારણ કરે અને પાછા ત્યાંથી મરીને ફરીથી મૂળમાં જન્મ ધારણ કરે, તે આ પ્રકારથી તેઓ ત્યાં કેટલા કાળ સુધી રહે છે ? અને
ક્યાં સુધી એ રીતે અવર જવર કરતા રહે છે? અહિયાં પૃથ્વિીકાયથી લઈને મનુષ્ય સુધીમાં બધાને જુદા જુદા રૂપથી ભવ ગ્રહણ કહેલ છે, તો તે તમામ કથન ઉત્પલદેશમાંથી સમજી લેવું સઘળા પ્રાણ, સઘળા ભૂત, સઘળા જીવે, સઘળા સ, હે ભગનું પહેલાં મૂળના જવરૂપે ઉત્પન્ન થયા છે ? હા ગૌતમ! આ બધા પહેલાં અનેક વાર અને અનંત વાર મૂળના જીવરૂપે ઉત્પન્ન થઈ ચૂક્યા છે. શાલીવર્ગની અપેક્ષાએ આ કથનમાં એ ફેરફાર છે કેમૂળ, કંદ, અંધ, છાલ, શાખા, આ ઉદ્દેશાઓમાં દેવની ઉત્પત્તિ થતી નથી. અને પ્રવાલ-પળ, પાન, ફૂલ, ફળ, અને બીજ આ ઉદ્દેશાઓમાં દેવની ઉત્પત્તિ થાય છે, આ પ્રમાણે ઉત્પત્તિના સંબંધમાં ફેરફાર છે. દેવોની ઉત્પત્તિ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૪
