________________
२७६
भगवतीसूत्र नादि क्षेत्रोत्पत्तिद्वारेण तेषाम् इष्टानिष्टा गतिरवसेया, एवं-तथैव-पूर्वोक्तरीत्यैव, यावत्-इष्टानिष्टा स्थितिः-गतिवदेव शुभाशुभरूपा आयुष्यलक्षणा तदन्या वा पूर्वोक्तरूपा स्थितिस्तेषामवसे या, इष्टानिष्टं लावण्यं मणिकृष्णपाषाणादिषु भावनीयम्, इष्टानिष्टे यशकीर्ती-सत्ख्यात्यसत्ख्यातिरूपे मण्यादिष्येवावसेये, इष्टानिष्टान् उत्थानकर्मबलवीर्यपुरुषकारपराक्रमान् प्रत्यनुभवन्तः पृथिवीकायिका विहरन्तीति सम्बन्धोऽवसेयः यद्यपि पृथवीकायिकानां स्थावरत्वात् उत्थानकर्मबलवीर्यपुरुषकारपराकमा न संभवन्ति, तथापि पूर्वभवानुभूतोत्थानादि. संस्कारवशात्ते इष्टानिष्टा बोध्याः, एवं-तथैव, पृथिवीकायिकवदेव यावत्अप्कायिकाः, तेजस्कायिकाः, वायुकायिकाः, वनस्पतिकायिकाश्चापि उपर्युक्तान पडेव इष्टानिष्टान् स्पर्शादीन् प्रत्यनुभवन्तो विहरन्तीति बोध्यम् । बेइंदियाइष्टानिष्ट कही गई है । अथवा-पापरूप होने से तिर्यग्गति अनिष्ट ही हैं, फिर भी ईषत्प्रारभार और अप्रतिष्ठानादि क्षेत्र में उत्पत्ति द्वारा उनकी गति इष्टानिष्ट जाननी चाहिये । इसी रीति के अनुसार यावत् -शुभाशुभआयुरूप इष्टानिष्टस्थिति, अथवा इससे भिन्न पूर्वोक्तरूप स्थिति जाननी चाहिये । तथा-इष्टानिष्ट लावण्यमणिकृष्णपाषाण आदि कों में जानना चाहिये । और इष्टानिष्ट यश-कीर्ति-सत्ख्यातिवाले एवं असरख्यातिवाले मणि आदिकों में जानना चाहिये। यद्यपि पृथिवीकायिक जीवों के स्थावर होने के कारण उत्थान, कर्म, बल, वीर्य, पुरुषकार और पराक्रम ये संभवित नहीं होते हैं, फिर भी पूर्वभवानुभूत उत्थान आदि के संस्कार वश वे इष्टानिष्ट होते हैं । पृथिवीकायिक के जैसा ही यावत्-अप्कायिक, तेजस्कायिक, और वनस्पतिकायिक भी उपयुक्त કહી છે. અથવા પાપરૂપ હોવાથી તિર્યગતિ અનિષ્ટ જ છે, છતાં પણ ઇષટ્યાભાર અને અપ્રતિષ્ઠાનાદિ ક્ષેત્રમાં ઉત્પત્તિ દ્વારા તેમની ગતિ ઈટાનિષ્ટ સમજવી. (૩) ઈટાનિષ્ટ સ્થિતિએટલે કે શુભાશુભ આયુષ્ય રૂપ ઈટાનિષ્ટ સ્થિતિ (૪) ઈટાનિષ્ટ લાવણ્ય મણિ, કૃષ્ણપાષાણ આદિમાં ઈષ્ટનિષ્ટ લાવણ્ય સમજવું (૫) ઈટાનિષ્ટ યશ અને કીતિ–આ કથન સારી
ખ્યાતિવાળાં મણિ અને ખરાબ ખ્યાતિવાળાં પાષાણાદિની અપેક્ષાએ થયેલું સમજવું. (૬) ઈષ્ટાનિષ્ટ પુરુષકાર પરાક્રમ-જે કે પૃથ્વીકાયિક જીવ સ્થાવર હોવાને લીધે તેમનામાં ઉત્થાન, કર્મ, બલ, વીર્ય, પુરુષકાર અને પરાક્રમ સંભવી શકતા નથી, છતાં પણ પૂર્વભવાનુભૂત ઉત્થાન આદિના સંસ્કારને કારણે તેઓ ઈટાનિષ્ટ હોય છે. પૃથ્વીકાયિકમાં શબ્દ, રૂપ, ગંધ અને રસ આ ચાર સ્થાને અનુભવ સંભવી શકતું નથી, કારણ કે તેમને એક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૧
