________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०८ ७०१० सू.४ पुद्गलास्तिकायस्वरूपनिरूपणम् ५०३ पश्च भवन्ति न शेषास्त्रयः, इत्यभिप्रायेण भगवानाह-' गोयमा ! सिय दव्य १, सिय दव्यदेसे २, सिय दवाइं३, सिय दबदेसा४, सिय दवं च दव्वदेसे य ५, नो दन च दव्वदेसा य ६, सेसा पडिसेहेयवा' हे गौतम ! द्वौ पुद्गलास्तिकायप्रदेशौ स्यात् कदाचित् द्विप्रदेशिकस्कन्धतया परिणतिदशायां गुणपर्याययोगिरूपमेकं द्रव्यं स्याताम् १, एवं स्यात् कदाचित् द्वयणुकस्कन्धभावप्राप्तयोरेवतयोद्रव्यान्तरसम्बन्धदशायां तौ द्रव्यदेशः स्याताम् २, एवं स्यात् कदाचित् तौ द्वावपि भेदेन व्यवस्थितिदशायां द्रव्ये स्याताम् ३, एवं स्यात् कदाचित् तावेव द्वौ तरह यहां पर दो पुद्गलास्तिकायप्रदेशों के विषय में भी आठ प्रश्न पूर्वोक्तरूप से कर लेना चाहिये।
अब इन आठ प्रश्नों में से कौन २ से प्रश्न इस विषय में मान्य किये गये हैं-इस बात को सूचित करने के लिये प्रभु गौतम से कहते हैं-( गोयमा) हे गौतम ! (सिय दचं १, सिय दव्वदेसे २, सिय दवाई ३, सिय दबदेसा ४, सिय दव्वं य दव्वदेसे य) पुद्गलास्तिकाय के दो प्रदेश किप्ती अपेक्षा एक द्रव्यरूप हैं, और किसी अपेक्षा द्रव्यदेशरूप हैं-तात्पर्य इस का ऐसा है-जब पुद्गलास्तिकाय के दो प्रदेश द्विप्रदेशिकस्कन्धरूप से परिणत हाते हैं-तब वे उस स्थिति में गुणपर्यायवाले एक द्रव्य हो जाते हैं । तथा द्वयणुक स्कन्धरूप से प्राप्त हुए वे जपकिमी अन्य द्रव्य के साथ मिल जाते हैं उसदशा में वे एक द्रव्यदेश हो जाते हैं। तथा जब वे दोनों स्वतन्त्ररूप से अलग २ रहते हैं-तप वे दो द्रव्य रूप हो जाते हैं ३। तथा-जब वे द्वयणुकस्कन्धरूप परिणति को प्राप्त
કરવામાં આવ્યો છે, તે હવે સૂત્રકાર નીચે પ્રમાણે ઉત્તરરૂપે પ્રકટ કરે છે
( गोयमा ! ) 3 गौतम ! " सिय दव, सिय दबदेसे, सिय दबाई, सिय दबदेसा, सिय व्यं च दबदेसे य) पुसास्तियना में प्रदेश प्रभु દૃષ્ટિએ વિચાર કરતા એક દ્રવ્યરૂપ છે, અને અમુક દષ્ટિએ વિચાર કરતા દ્રવ્યદેશ રૂપ પણ છે. આ કથનનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે સમજવું-જ્યારે પુદ્ગલાસ્તિકાયના બે પ્રદેશ દ્વિદેશિક સ્કલ્પરૂપે પરિણમે છે, ત્યારે એ સ્થિતિમાં તેઓ ગુણ પર્યાયવાળા એક દ્રવ્યરૂપ થઈ જાય છે. તથા દ્વયાણુક (બે અણુવાળા) સ્કન્વરૂપે પરિણમેલા તે બે પ્રદેશો જ્યારે અન્ય દ્રવ્યની સાથે મળી જાય છે, ત્યારે તે પરિસ્થિતિમાં) તેઓ એક દ્રવ્યદેશરૂપ થઈ જાય છે. તથા જ્યારે તેઓ બન્ને સ્વતંત્રરૂપે અલગ અલગ રહે છે, ત્યારે તેઓ બે દ્રવ્યરૂપ થઈ જાય છે. તથા જ્યારે તેઓ પ્રયાણુક સ્કન્ધ રૂપે પરિણત થતા નથી, પણ દ્રવ્ય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૭