________________
म. टोका श. ८ उ. ६ सू. ५ क्रियास्वरूपनिरूपणम्
४५ किरिए, सिय चउकिरिए, एवं जाव वेमाणिए नवरं मणुस्से जहा जीवे' हे गौतम ! नरयिको यदा वैक्रियशरीरमाश्रित्य कायं व्यापारयति तदा स्यात् कदाचित् त्रिक्रियः, स्यात् कदाचित् चतुष्क्रियः, एवमुक्तरीत्या यावत्-एकेन्द्रि यो विकलेन्द्रियः पञ्चेन्द्रियः तिर्यग्मनुष्यः भवनपतिः-वानव्यन्तरः ज्योतिषिकः वैमानिको यदा वैक्रियशरीरमाश्रित्य कायं व्यापारयति तदा स्यात् त्रिक्रिया, स्यात् चतुष्क्रियो भवति, नवरं विशेषः मनुष्यो यथा जीवः स्यात् पञ्चक्रियो. ऽपि अक्रियोऽपि नथैव मनुष्योऽपि पञ्चक्रियोऽपि भवति, अक्रियोऽपि भवति, इतिभावः, ‘एवं जहा ओरालियसरीराणं चत्तारि दंडगा भणिया तहा वेउन्विय है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! सिय तिकिरिए, सिय चउकिरिए एवं जाव वेमाणिए - नवरं मणुस्से जहा जीवे' हे गौतम ! नैरयिक जब वैक्रिय शरीर को आश्रित करके कायका व्यापार करता है-लब वह कदाचित् तीन क्रियाओंवाला होता है :कदाचित् चार क्रियाओंवाला होता है, इसी प्रकार-यावत्-एकेन्द्रिय, विकलेन्द्रिय, पश्चेद्रियतिर्य च, मनुष्य, भवनपति, वानव्यन्तर, ज्योतिषिक और वैमानिक जब वैक्रियशरीरको आश्रित करके कायव्यापारवाले होते हैं तब ये तीन क्रियाओंवाले भी होते हैं, और कदाचित् चारक्रियाओंवाले भी होते हैं । परन्तु मनुष्यपद में विशेषता है और वह इस प्रकार से है-कि जिस तरह जीव तीन, चार क्रियावाला भी होता है
और क्रियारहित भी होता है, उसी तरह मनुष्य भी तील, चार क्रियाओंवाला भी होता है और क्रियारहित भी होता है। ‘एवं जहा
महावीर प्रभुन। उत्तर- ‘गोयमा ! सिय तिकिरिए, सिय चउकिरिए, एवं जाव वेमाणिए-नवरं मणुस्से जहा जीवे' गौतम! ना२४ १ न्यारे શૈક્રિય શરીરને આશ્રિત કરીને કાયને વ્યાપાર યુક્ત કરે છે, ત્યારે તે કયારેક ત્રણ ક્રિયાવાળા હોય છે અને કયારેક ચાર ક્રિયાવાળો હોય છે. એ જ પ્રમાણે એકેન્દ્રિય, વિકલેન્દ્રિય, પંચેન્દ્રિય તિયચ, મનુષ્ય, ભવનપતિ. વાનવ્યન્તર, તિષિક અને વૈમાનિક પણ જ્યારે શૈક્રિય શરીરને આશ્રિત કરીને કાયને વ્યાપાર યુકત કરે છે, ત્યારે તે દરેક પણ કયારેક ત્રણ ક્રિયાવાળા અને કયારેક ચાર કિયાવાળા હોય છે. પણ મનુષ્ય પદમાં જ વિશેષતા છે તે આ પ્રમાણે સમજવી. જે રીતે છવ ગણ ક્રિયાવાળે પણ હોય છે, ચાર ક્રિયાવાળો પણ હોય છે અને ક્રિયા રહિત પણ હોય છે, એ જ પ્રમાણે મનુષ્ય પણ ત્રણ ક્રિયાવાળા પણ હોય છે, ચાર ક્રિયાવાળા પણ હોય છે અને ક્રિયા રહિત પણ હોય છે. ‘एवं जहा ओरालियसरीराणं चत्तारि दंडगा भणिया, तहा उब्बिय
श्री. भगवती सूत्र :
