________________
२२८
भगवतीस्त्रे भवति, इदमत्रावधेयम्-द्रव्यद्वयपरिणामे प्रयोगमिश्रविनसापरिणामत्रये एकत्वे त्रयो विकल्पाः, द्विकयोगेऽपि त्रय एवेति पद, तथा मनोवचःकायप्रयोगपरिणामत्रयेऽपि एककड़िकयोगे पडेच, मनःप्रयोगपरिणामे तु सत्यमृषादिचतुर्भेदेन एकत्वे चत्वारः, द्विकयोगे षट्, इत्येवं सर्वेऽपि दश विकल्पाः,सत्यमनःप्रयोगपरिणामादिषु आरम्भानारम्भादिषड्भेदेन एकत्वे पटू, द्विकयोगे तु पञ्चदश, इत्येवमेकविंशतिः विकल्पा भवन्ति, एवं सत्यवचःकायप्रयोगपरिणामादिष्वपि उक्तः रीत्या एकविंशतिः विकल्पा अधुनैव पूर्व प्रतिपादिताः,इति सर्वमनवद्यम्॥म०२१॥ समझना चाहिये-प्रयोग, मिश्र और विस्रसापरिणत द्रव्यद्वयके परिणमनमें एकत्वमें तीन विकल्प होते हैं । और द्विकके योगमें भी तोन ही विकल्प होते हैं । इस तरह ६ विकल्प होते हैं । तथा मनवचन और काय इनके प्रयोगसे परिणत द्रव्यद्वयके परिणमन में एकत्वमें तीन विकल्प और द्विकसंयोगमें भी तीनविकल्प इस तरह से ६ विकल्प होते हैं । सत्यमनःप्रयोगपरिणत असत्यमनःप्रयोगपरिणत उभयमनःप्रयोगपरिणत एवं अनुभयमनःप्रयोगपरिणत दो द्रव्योंके परिणमनमें एकत्वमें चार विकल्प, और द्विकके योगमें ६ इस तरह सब १० विकल्प होते हैं । सत्यमनःप्रयोगपरिणामादिकोंमें आरंभ अनारंभ आदि ६ भेदसे एकत्वमें ६ विकल्प, और द्विकयोगमें १५ विकल्प इस तरह २१ विकल्प होते हैं । सत्यवचनप्रयोग और कायप्रयोगसे परिणत दो द्रव्योंके परिणमनके विषय में तो हमने उक्तरीतिके अनुसार २१ विकल्प पहिले अभी यहीं पर दिखा ही दिये हैं ॥सू.२१॥ અત્યંત (લાંબુ) સંસ્થાન પરિણત પણ હોય છે અહીં એવું સમજવું જોઈએ કે- પ્રયોગ, મિશ્ર અને વિશ્વસા પરિણત દ્રવ્યદ્રયના પરિણમનમાં એકવમાં એકને ત્રણ વિકલ્પ થાય છે. અને દિકના વેગમાં પણ ત્રણ જ વિકલ્પ હોય છે, એ રીતે છ વિકલ્પ હોય છે. તથા મન, વચન, અને કાય એના પ્રયોગથી પરિણત દ્રવ્યયના પરિણમનમાં એકત્વના ત્રણ વિકલ્પ અને ક્રિકસંગમાં પણ ત્રણ વિકલ્પ એ રીતે ૬ વિકલ્પ હોય છે. સત્યમનઃ પ્રગપરિણત, અસત્યના પ્રયોગપરિણુત. ઉભય મનપ્રવેગ મિશ્રમન પરિણત એજ રીતે અનુભયમનપ્રયોગ પરિણત બે દ્રવ્યોના પરિણમનમાં એકત્વમાં ચાર વિકલ્પ, અને દિક પ્રયોગમાં છ ૬ એ રીતે કુલ શ ૧૦ વિકલ્પ હોય છે. સત્યમનઃ પ્રયોગપરિણા માહિકમાં આરંભ, અમારંભ વિગેરે છ ભેદથી એકત્વમાં ૬ છ વિકલ્પ, અને દિકગમાં ૧૫ પંદર વિકલ્પ આ રીતે ૨૧ એકવીસ વિક૯પ હેય છે. સત્યવચનપ્રયોગ અને કાયમયેગથી પરિણત બે દ્રવ્યના પરિણમનના વિષયમાં તે અમે ઉપર કહ્યા અનુસાર ૨૧ વિકલ્પ પહેલા હમણાં જ આ સૂત્રમાં દર્શાવેલ છે. સૂ. ૨૧
श्री. भगवती सूत्र :
