________________
भगवतीसूत्रे हेमन्तस्य ऋतोः शीतकालस्य ' पढमे समए' प्रथमः समयः ‘पडिवज्जइ०' प्रतिपद्यते तदा उत्तरार्धेऽपि हेमन्तस्य प्रथमः समयः प्रतिपद्यते, अथ च यदा उत्तरार्धेऽपि हेमन्तस्य प्रथमः समयः प्रतिपद्यते तदा जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दराचलस्य पूर्वपश्चिमे दिग्भागे हेमन्तस्य प्रथम समयः प्रतिपद्यते किम् ? इति प्रश्नः ।
भगवानाह - 'जहे व वासाणं' इत्यादि । हे गौतम ! यथैव यत्प्रकारक एव वर्षाणाम् दक्षिणोत्तरविषयकः पूर्वपश्चिमविषय कश्च 'अभिलावो' अभिलापः पूर्व प्रतिपादितः 'तहेव' तथैव तत्प्रकार एव 'हेमंताण वि' हेमन्तानामपि अभिलापको वक्तव्यः, तथा च वर्षाकालस्यारम्भविषयकाभिलापानुसारं हेमन्तकालारम्भोऽपि विज्ञेयः तथाहि जम्बूद्वीपस्य दक्षिणोत्तरार्धे हेमन्तकालारम्भसमयाव्यवहितोत्तरसमये जब इस जंबूद्वीप में दक्षिणार्ध में हेमन्त ऋतु का-शीतकाल का-प्रथम समय होता है-तब उत्तवार्ध में भी हेमन्त का प्रथम समय होता है और जब उत्तरार्ध में भी हेमन्त का प्रथम समय होता है उस समय जंबूद्वीप में मन्दराचल के पूर्वपश्चिम भाग में हेमन्त का क्या प्रथम समय होता है ?
इस प्रश्न का उत्तर देते हुए प्रभु गौतम से कहते हैं कि-हे गौतम! पहिले जैसा दक्षिध के विषय में आलापक और पूर्वपश्चिमदिग्भाग के विषय में आलापक प्रतिपादित किया गया है, वैसा ही आलापक हेमंत ऋतु को लेकर भी कर लेना चाहिये। इस तरह वोकाल के आरंभ के अभिलाप के अनुसार हेमंत काल के आरंभ का अभिलाप भी जानना चाहिये । तथाहि-जंबूदीप के दक्षिण उत्तरार्ध में हेमन्तकाल के औरंभ જબૂદ્વીપમાં દક્ષિણાર્ધમાં હેમન્તઋતુને (શિયાળાને) પ્રથમ સમય હોય છે, ત્યારે શું ઉત્તરાર્ધમાં પણ હેમન્તઋતુને પ્રથમ સમય હોય છે ? અને જ્યારે જબૂદ્વીપના ઉત્તરાર્ધમાં હેમન્તને પ્રથમ હોય ત્યારે શું જમ્બુદ્વીપમાં મંદરાચલ (મેરુ) પર્વતના પૂર્વ અને પશ્ચિમ ભાગમાં પણ હેમન્તને પ્રથમ સમય હોય છે?
મહાવીર પ્રભુ તેને આ પ્રમાણે ઉત્તર આપે છે-હે ગૌતમ! પહેલાં દક્ષિણા અને ઉત્તરાર્ધના વિષયમાં વર્ષાકાળને અનુલક્ષીને જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, અને પૂર્વ અને પશ્ચિમ દિભાગના વિષયમાં જેવું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ પ્રતિપાદન અહી હેમન્તઋતુની અપેક્ષાએ કરવું જોઈએ આ રીતે વર્ષાઋતુના આરંભને અનુલક્ષીને જે આલાપક આગળ આપે છે, એ જ આલાપક હેમન્તઋતુના આરંભને સમયને અનુલક્ષીને પણ બનશે. તથા જમ્બુદ્વીપના મેરુ પર્વતના પૂર્વ ભાગમાં જ્યારે હેમન્તને પ્રથમ સમય હોય છે ત્યારે પશ્ચિમ ભાગમાં પણ હેમન્તને પ્રથમ સમય હોય છે, અને
श्री.भगवती सूत्र:४
