________________
७२६
भगवतीसूत्रे उत्पद्य उत्पद्य विलीयन्ते स लोको भूतः भवनधर्मयोगात् सद्भूतः, स च भूतः अनुत्पत्तिकोऽपि स्यात् यथा नयमतेन गगनम् , अत आह-उत्पन्नः-उत्पादयुक्तः, उत्पन्नश्च घटाभाववत् अविनश्वरोऽपि स्यात् अत आह-विगतः-विनष्टः विनाशयुक्तः, विगतश्च निरन्वयोऽपि भवति अत आह-परिणतः, पर्यायान्तराण्यापन्नः, न तु निरन्वयनाशं नष्टः। अथ तस्यैवंविधस्य लोकस्य निश्चयार्थमाह-अजी वैः परिणए, अजीवहिं लोकइ, पलोकइ ) जहां पर बार २ जीवघन उत्पन्न हो होकर नष्ट होते रहते हैं ऐसा वह लोक भवनधर्म के योग से सद् भूतस्वरूप है-असद्भूतरूप नहीं हैं अर्थात् द्रव्य का लक्षण उत्पाद व्यय
और ध्रौव्यात्मक माना गया है लोक भी एक द्रव्य है-अतः यह भी उत्पाद व्यय और धौव्य लक्षण वाला है-यही बात सूत्रकार ने ( भूए उप्पन्ने विगए ) इन पदों द्वारा प्रकट की है-भूतपद से सूत्रकार ने लोक में ध्रौव्य धर्म प्रकट किया है जो पदार्थ अनुत्पन्न होता है वह भी नैयायिकमतमें आकाशकी तरह भूतधर्मवाला होता है-सो लोक पदार्थ ऐसा भूत धर्मवाला नहीं है किन्तु वह (उप्पन्ने ) उत्पत्ति धर्मवाला-उत्पादधर्मवाला है-जो उत्पाद धर्मवाला होता है वह घटाभाव अर्थात् घटप्रध्वंसाभाव की तरह अविनश्वर भी होता है-अतः यह लोकपदार्थ ऐसा नहीं है, किन्तु (विगए) विनाश-व्यय-धर्म वाला है जो विनाशधर्मयुक्त होता है वह निरन्वय भी होता है-अर्थात् विनाश को निरन्वय परिणए, अजीवेहि लोकइ, पलोका" या पारा२ ७१धन उत्पन्न २४ ५४ने નાશ થયા કરે છે એવો આ લેક ભવનધર્મથી યુક્ત હોવાને કારણે સદ્ભૂત સ્વરૂપ છે. પણ અભૂત-સ્વરૂપ નથી. એટલે કે દ્રવ્યનું લક્ષણ ઉત્પાદ, વ્યય અને પ્રૌવ્યાત્મક મનાય છે લોક પણ એક દ્રવ્ય છે, તેથી તે પણ ઉત્પાદ, व्यय भने धौव्यना सक्षपाणी छ. मेरा पात सूत्रधारे “भूए उत्पन्ने विगए" ઈત્યાદિ પદે દ્વારા પ્રકટ કરી છે. “ભૂત” પદથી સૂત્રકારે લોકમાં દ્રૌવ્ય ધમ પ્રકટ કર્યો છે. જે પદાર્થ અનુત્પન્ન હોય છે તેને પણ તૈયાયિક મતાનુસાર ભૂત-ધર્મવાળો કહ્યો છે, જેમકે આકાશને નિયાયિક મત પ્રમાણે ભૂતધર્મવાળું કહ્યું છે. પરંતુ લોકપદાર્થ આકાશના જેવા ભૂતધર્મવાળો નથી, તે તે
उत्पन्ने" उत्पत्ति भवाणे (पा घाणे) छे. त्या मागे પદાર્થ ઘટાભાવ (ઘટપ્રર્વાસાભાવ) ની જેમ અનિશ્વર પણ હોઈ શકે છે, ५२'तु - ४५४ाय येवो नथी, 2 “ विगए" विनाश ( ०यय) ધર્મવાળે છે. વિનાશ ધર્મયુક્ત પદાર્થ નિરન્વય પણ હોઈ શકે છે (બૌદ્ધ મતની આ પ્રકારની માન્યતા છે.) પરંતુ આ લેક નિરન્વય વિનાશથી યુક્ત
श्री. भगवती सूत्र :४
