________________
५३०
भगवतीस्त्रे टीका-अथ पुद्गलद्रव्यस्याल्पबहुत्वमाह-एयस्स णं इत्यादि । 'एयस्स णं मंते ! दवट्ठाणाउयस्स, खेत्तट्ठाणाउयस्स' भदन्त ! एतस्य खलु द्रव्यस्थाना. युष्कस्य, द्रव्यं पुद्गलात्मकं तस्य स्थानं परमाणुद्विप्रदेशिकादिभेदरूपं, तस्य आयुः स्थितिः, अथवा द्रव्यस्य परमाणुत्वादिभावेन यत् स्थानम् अास्थानं तत्स्वरूप मायु द्रव्यस्थानायुस्तस्येत्यर्थः, एवं क्षेत्रस्थानायुष्कस्य, क्षेत्रम् आकाशम् तस्य स्थानं पुद्गलावगाढकृतो भेदः तस्यायुः स्थितिः, अथवा क्षेत्रे एकमदेशादौ यत् स्थान, तत्स्वरूपमायुः क्षेत्रस्थानायुः, तस्य, तथा 'ओगाहणट्ठाणउयस्स,' अवगाहना. स्थानायुष्कस्य अवगाहनायाः पुद्गलानां नियतपरिमाणक्षेत्रव्यापनरूपायाः स्थानायुः, तस्य, भावट्ठाणाउयस्स' भावस्थानायुष्कस्य, भावः श्यामत्वादिः तस्य स्थानम् अवस्थितिस्तद्रूपमायुः, अयुरेव आयुष्क, तस्य 'कयरे कयरेहितो जाव-विसेसाहिए' कतरत् कतरेभ्यो यावत्-विशेषाधिकम् ? यावत्करणात्स्थानायुष्क सब से अल्प है बाकी के तीन स्थानायुष्क असंख्यातगुणे हैं।
टीकार्थ-सूत्रकार ने यहां पर पुद्गल द्रव्य का अल्प बहुत्व प्रकट किया है-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि-( एयस्स णं भंते ! दब्वट्ठाणाउयस्स, खेत्तट्ठाणाउयस्स ) द्रव्यस्थानायुष्क, क्षेत्रस्थानायुष्क ( ओगाहणहाणाउयस्स ) अवगाहनास्थानायुष्क, एवं ( भावहाणा उयस्स ) भावस्थानायुष्क इनके बीच में ( कयरे कयरेहिंतो जाव विसेसाहिया ) कौन किनकी अपेक्षा विशेषाधिक हैं ? पुद्गल रूप द्रव्य के परमाणु द्विप्रदेशिक स्कन्ध, आदि जो भेद हैं वे द्रव्यस्थान हैं, इनकी जो आयु-स्थिति है वह द्रव्य स्थानायुष्क है अथवा पुद्गलरूप द्रव्य का परमाणुत्व आदि रूप से जो अवस्थान है वह द्रव्यस्थान है इस द्रव्य અધિકતા નીચે પ્રમાણે છે-ક્ષેત્રસ્થાનાયુષ્ક સૌથી ટૂંકું છે. બાકીનાં ત્રણે ક્ષેત્ર સ્થાનાયુષ્કથી અસંખ્યાતગણુ છે.
ટકાથ–સૂત્રકારે આ સૂત્રમાં પુદ્ગલ દ્રવ્યના અલ્પ બહત્વનું પ્રતિપાદન ज्यु छ. गौतम स्वामी महावीर प्रभुने सो प्रश्न ४२ छ है ( एयस्मण भंते ! दव्वट्ठाणाउयस्स खेत्तटाणाउयस्स ) 3 rd ! द्रव्यस्थानायु.४, क्षेत्र स्थानायु४, ( ओगाहणदाणाउयस्स) साना स्थानायु मने (भावदाणाज्यस्स ) मा स्थानायु०४, से यारेभानु ( कयरे कयरे हितो जाव विसेसाहिया १) કય કેના કરતાં વિશેષાધિક છે? પુદ્ગલ રૂપ દ્રવ્યના પરમાણુ, દ્ધિપ્રદેશી સ્કન્ધ આદિ જે ભેદે છે તેમને દ્રવ્યસ્થાન કહે છે. તેમની જે આયુ-સ્થિતિ હોય છે તેને દ્રવ્યસ્થાનાયુષ્ક કહે છે. અથવા પુદ્ગલ રૂપ દ્રવ્યનું પરમાણુત્વ આદિ રૂપે જે અવસ્થાન છે તેને દ્રવ્યસ્થાન કહે છે, અને આ દ્વવ્યસ્થાન રૂપ
श्री. भगवती सूत्र:४
