________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०५ उ०१ सू० २ रात्रिदिवसस्वरूपनिरूपणम् २३ गौतम ! हन्त, सत्यम् ' जयाणं ' यदा खलु 'जम्बुद्दीवे दीवे ' जम्बूद्वीपे द्वीपे 'दाहिणड्रे' दक्षिणार्धे 'दिवसे' दिवसः 'जाव-राईभवइ ' यावत्-रात्रिभवति, इति, यावत्करणात् 'भवति, तदा उत्तरार्धेऽपि दिवसो भवति, यदा च उत्तराधेऽपि दिवसो भवति, तदा जम्बुद्वीपे द्वीपे मन्दरस्स पर्वतस्य पौरस्त्यपश्चिमे' इति संग्राह्यम् । रहता है फिर भी उसका प्रकाश मर्यादित है । अर्थात् उसका प्रकाश अमुक भागतक ही जाता है- आगे नहीं जाता है-इसलिये रात और दिवस का व्यवहार बन जाता है। जितनी मर्यादा तक जबतक सूर्यका प्रकाश रहता है-उतना भाग में तबतक दिवस का व्यवहार और प्रकाश वर्जित स्थान में रात्रि का व्यवहार होता है। इसी बात को क्षेत्र विभागपूर्वक इस सूत्र द्वारा प्रकट किया गया है, गौतम प्रभु से प्रश्न करते हुए पूछते हैं कि जब जम्बूद्वीप में दक्षिणार्ध में और उत्तरार्ध में दिवस होताहै-तब क्या पूर्व और पश्चिमभाग में रात्रि होती है क्या? भगवान् इसका उत्तर देते हुए गौतम से कहते हैं कि (हंता गोयमा ! हां गौ. तम ! (जयाणं ) जय (जंबुद्दीवे दीवे ) जम्बूद्वीप नामके मध्य जंबूढीप में (दाहिणड्ढे वि) दक्षिणार्ध में भी ( दिवसे ) दिवस होता हैं-तब (जाव राई भवइ ) यावत् रात्रि होती है । यहां यावत्पद से ( भवति तदा उतरार्धेऽपि दिवसो भवति, यदा च उतरार्धेऽपि दिवसो भवति,तदा (जम्बुद्वीपे द्वीपेमन्दरस्य पर्वतस्य पोरस्त्यपश्चिमे) इस पाठका संग्रह किया ચારે દિશામાં ગતિ કરતો રહે છે, છતાં પણ તેને પ્રકાશ મર્યાદિત છે-એટલે કે સૂર્યનો પ્રકાશ અમુક હદ સુધી જ જાય છે–તે હદ કરતાં આગળ જતો નથી, તે કારણે રાત્રિ અને દિવસ થાયા કરે છે. જેટલી હદમાં જ્યાં સુધી સૂર્યને પ્રકાશ રહે છે, તેટલી હદમાં ત્યાંસુધી દિવસ રહે છે, અને પ્રકાશવિહીન સ્થાનમાં રાત્રિ હોય છે એજ વાતને ક્ષેત્ર વિભાગપૂર્વક આ સૂત્ર દ્વારા પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે. ગૌતમસ્વામી મહાવીર પ્રભુને પૂછે છે કે (જ્યારે જંબુદ્વીપના દક્ષિણધ અને ઉત્તરાર્ધમાં દિવસ હોય છે, ત્યારે શું પૂર્વ અને પશ્ચિમ ભાગમાં રાત્રિ હોય છે?)
मा प्रश्नान! महावीर प्रभु मेवो उत्तर भा छ ? (हता गोयमा!) स, गौतम ! ( जयाण) न्यारे (जबुद्दीवे दोवे ) दीप नामना मध्य
दीया (दाहिणडूढे वि) क्षिामा "दिवसेपिस डाय छे, त्यारे (जाव राई भबई) यावत् रात्री साय छे. सही यावत् ५४थी (भवति तदा उत्तरार्धेऽपि) ઇત્યાદિ પાઠને સંગ્રહ થયે છે. ઉત્તરાર્ધમાં પણ દિવસ હોય છે, ત્યારે જંબૂ
श्रीभगवती.सत्र:४
