________________
भगवतीसूत्रे संसारी नहीं हैं, मुक्त जीव हैं अतः वहां श्वासोच्छ्वास की आवश्यकता नहीं हैं । सिद्ध अवस्था कर्मों के बिलकुल अभाव होने से ही प्राप्त होती है। नाम कर्म का एक भेद पर्याप्ति नामकर्म है । इसके उदय में जीव पर्याप्तक होता है। सिद्धों के नाम कर्म का अभाव हो जाने से इस कर्म का भी अभाव हो जाता है । अतः वे पर्याप्त और अपर्याप्त दोनों अवस्थाओं से रहित हो जाते हैं । सिर्फ इनमें तो एक शुद्ध चेतना ही रहती है । शंका-यदि संसारी जीवों को ही श्वासोच्छ्वास की आवश्यकता होती है तो फिर जो विग्रह गति में जीव रहते हैं उन्हें तो इसकी आवश्यकता नहीं कही गई है । वे भी तो संसारी ही जीव है । विग्रहगति में रहने वाले जीवों के अर्थात् अपर्याप्तक जीवों के दस प्राणों में से सात प्राण कहे गये हैं । मनबल, वचनबल और श्वासोच्छ्वास ये तीन प्राण अपर्याप्तावस्था में जीवों के नहीं होते हैं ऐसा कहा है तो जिस प्रकार विग्रहगति समापन्न जीव श्वासोच्छवास के अभाव में अजीव नहीं होते उसी प्रकार वायुकायिकादि जीव भी जिनकी श्वासो. च्छ्वास क्रिया देखने जानने में नहीं आती है श्वासोच्छ्वास के अभाव में भी जीव रहेगे इनमें (वायुकाय में ) श्वासोच्छ्वास मानने की क्या સંભવે છે. સિદ્ધ છે સંસારી નથી પણ મુક્ત છે વળી શરીરેથી રહિત છે. તેથી તેમને શ્વાસોચ્છવાસની આવશ્યકતા રહેતી નથી. કર્મોને બિલકુલ અભાવ હોય ત્યારે જ સિદ્ધ અવસ્થાની પ્રાપ્તિ થાય છે. નામ કર્મને એક ભેદ પર્યાપ્તિ નામ કર્મ છે. તેને ઉદય થાય ત્યારે જ જીવ પર્યાપ્તક કહેવાય છે. સિદ્ધોને નામ કમનો જ અભાવ હોવાથી પર્યાપ્તિ નામ કર્મને પણ અભાવ જ હોય છે. તેથી તેઓ પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત અવસ્થાઓથી રહિત થઈ જાય છે, તેમનામાં તે એકલી શુદ્ધ ચેતના જ રહે છે. શંકા–જે સંસારી જીને જ શ્વાસોચ્છવાસની આવશ્યકતા રહેતી હોય તે વિગ્રહગતિમાં રહેલા જીવોને આવશ્યકતા કહી નથી. તેઓ પણ સંસારી જીવો જ છે. વિગ્રહગતિમાં રહેલા જીવોને એટલે કે અપર્યામક જીવમાં દસ પ્રાણોમાંથી સાત પ્રાણોનું અસ્તિત્વ કહ્યું છે. મનબલ, વચનબલ અને શ્વાસોચ્છવાસ એ ત્રણે પ્રાણ અપર્યાપ્તાવસ્થામાં જીને હોતા નથી એવું કહેલ છે. તે જે રીતે વિગ્રહગતિ સમાપન્ન જીવ શ્વાસેચ્છવાસને અભાવે અજીવ કહેવાતું નથી એજ પ્રમાણે જેમની ધાQવાસની ક્રિયા જોવામાં આવતી નથી એવા વાયુકાયિકાદિ જેને શ્વાસે છૂવા સના અભાવે પણ છે જ કહેવાય છે છતાં પણ તેમનામાં (વાયુકાયિકામાં) શ્વાસોચ્છવાસન સભાવ માનવાની આવશ્યકતા શી છે?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૨
