________________
४२५
भगवतीसूत्रे कर्म सदा चीयतेऽपचीयते च इति तदप्येकान्तशाश्वतत्वे नोपपद्यते इति। त्विक पदार्थ हैं और मद्यादिक पदार्थ असात्विक हैं । अतः हेयोपादेय का कथन जिस आत्मा में जितने अंश में प्रकट है वह आत्मा उतने ही अंश में ज्ञानावरणीय आदि के क्षयोपशम से विशिष्ट है और जितने अंश में हेयोपादेय का विवेक नहीं है वह उतने ही अंश में ज्ञानावरणीय कर्म के उदय से युक्त है । इस कथन से यही निष्कर्ष निकलता है कि ज्ञानावरणीय आदि कर्म का जिस आत्मा में जितना २ क्षयोपश आदि है वह आत्मा उतने २ ज्ञान के उत्कर्ष से युक्त है और जिस आत्मा में जितना २ ज्ञानावरणीय कर्म का उद्य वर्त रहा है वह आत्मा उतने २ ज्ञान की मंदता से युक्त है । अतः यदि कर्म को शाश्वत ही माना जावे तो फिर ज्ञान की हीनता और ज्ञान की उत्कर्षता जो ज्ञानवरणीय कर्म क्षयोपशमाधीन देखने में आ रही है वह नहीं आनी चाहिये। परन्तु यह आती तो हैं-अतः इससे यही ज्ञात होता है कि कर्म एकान्ततः शाश्वत नहीं हैं । तथा-( कर्म सदा उपचिन अपचित होता रहता है ) ऐसा कथन संगत इमलिये नहीं माना जा सकता कि कर्म को प्रतिपक्षी ने एकान्ततः शाश्वत स्वीकार किया है । एकान्त शाश्वत पदार्थ में उपचय और अपचय होना बनता नहीं है । यदि वह उपचय अपचय वाला હે અને ઉપાદેયનો વિવેક જેટલા પ્રમાણમાં રહેલો હોય છે તેટલા પ્રમાણમાં તે આત્મા જ્ઞાનાવરણીય વગેરે કર્મના ક્ષયોપશમથી યુક્ત હોય છે અને જેટલા પ્રમાણમાં તે હેયોપાદેયના વિવેકથી રહિત હોય છે. એટલા જ પ્રમાણમાં તે જ્ઞાનાવરણીય વગેરે કર્મોના ઉધ્યથી યુકત હોય છે. આ કથનને સારાંશ એ છે કે જે આત્મામાં જ્ઞાનાવરણીય વગેરે કમને જેટલા પ્રમાણમાં ક્ષમ વગેરે થયેલ હોય છે. તે આત્મા એટલા જ્ઞાનના ઉત્કર્ષ (વૃદ્ધિ વાળા હોય છે. અને જે આત્મામાં જ્ઞાન–વરણીય વગેરે કમને જેટલો ઉદય થયેલ હોય છે તેટલે તે આત્મ જ્ઞાનની મંદતા વાળ હોય છે. તેથી જે કમને શાશ્વત (નિત્ય) માનવામાં આવે તે જ્ઞાનાવરણય કમરના ક્ષપશમને કારણે જ્ઞાનમાં જે હીનતા અને વૃદ્ધિ થાય છે તે થઈ શકે જ નહીં પણ જ્ઞાનમાં હીનતા અને વૃદ્ધિ થયા કરે છે. તેથી એ વાત સમજી શકાય છે કે કર્મ એકાન્ત થી શાશ્વત નથી તથા ” કમને સદા ઉપચય અને અપચય થતું રહે છે” કથનને પણ સાચું માની શકાય નહીં કારણ કે અન્ય તીથિકાએ કમને એકાન્તતઃ શાશ્વત માનેલું છે. શાશ્વત પદાર્થોમાં ઉપચય અને અપચય સંભવી શક્તા નથી. જે તેને ઉપચય અને અપચયથી યુક્ત માનવામાં આવે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૨
