________________
પથ્થર યા તો તામ્રપત્ર ઉપર અંકાયેલી પ્રશસ્તિઓ અથવા તો ચરિત્ર ઉપરથી જ તારવી શકાય છે. શિલાલેખ અને દાનપત્ર ઉપરથી ઇતિહાસના અંશો એકઠા કરવા, એ પુરાતત્ત્વ-સંશોધકોની પુરાણી પરંપરા છે. રાજતરંગિણિકાર કલ્હણે કાશ્મીરનો ઇતિહાસ રચવામાં આ જે સાધનનો ઉપયોગ કર્યો હતો. કલ્હણ પોતે એ વાત કબૂલ કરે છે. જૂના હિન્દુ રાજાઓ અને જૂના પંડિતો એ પરંપરાના પૂરા જાણકાર હોવા જોઈએ. એમ ન હોય તો ભૂમિદાન, કુંભદાન જેવા બહુ સામાન્ય અવસરે તેઓ લાંબા-લાંબા ચરિત્રો તથા રાજવહીવટની વિગતો શા સારું વર્ણવે ? મંદિરોના શિખરો નીચે અથવા અસ્થિઓની સાથે સ્તૂપના તળિયે લેખને ભંડારી દેવાનું એમને કેમ સૂઝે ? ઇતિહાસને લાંબી જિંદગી આપવાની એ એક કરામત હતી. અશોક તો સ્પષ્ટ શબ્દોમાં કબૂલ કરે છે કે, “દીર્ઘાયુષી બનાવવા ચિરસ્થિતિને સારૂં” લેખોને પથ્થર ઉપર કોતરાવ્યા છે.
શિલાલેખ વગેરેમાં, તેઓ વૃત્તાંત તથા ચરિત્રોને લગભગ ઇતિહાસદૃષ્ટિએ આલેખતા. જૂની તેમ નવી વાતોને ટૂંકમાં, કાવ્યરૂપે નહિ, તથ્ય સ્વરૂપે, કહી નાખતા. ડૉ. ફલીટ આપણા શિલાલેખો-તામ્રલેખો વગેરેનું અવલોકન કરીને અભિપ્રાય આપે છે કે જૂના જમાનાના હિંદુઓમાં પણ ઇતિહાસ લખવાની કુશળતા હતી એમ આથી પુરવાર થાય છે. પૌરાણિક વાતો તથા કાવ્ય વર્ણનો કરતાં આવા લેખોની શૈલી કંઈક અનોખી છે. એ લેખોની રૂઢી અને પદ્ધતિ દસ્તાવેજી હોય છે. એમાં તેઓ પૂરું નામ-ઠેકાણું તો આપે છે જ, પણ પૂર્વજોની વંશાવળી, મિતિ, વાર, સંવત અને સાથે સાથે નાના-મોટાં કારણોની કેફીયત પણ રજૂ કરે છે.
આવા જેટલા જેટલા લેખો આજ સુધીમાં મળ્યા છે, તેમાં કલિંગના ચક્રવર્તી રાજા ખારવેલનો લેખ, જે હાથીગુફા-લેખના નામથી પ્રસિદ્ધ છે, તે અગ્રગણ્ય સ્થાન ધરાવે છે. મૌર્યોના નાના નાના લેખોને એક બાજુ રાખી મૂકીએ તો માત્ર મહારાજા અશોકનો “ધર્મલિપિ” શિલાલેખ એના કરતાં જૂનો છે, છતાં ઐતિહાસિક ઘટનાઓ અને જીવનચરિત્રને
૧૪૦ ~~~~~~~~
~~~~~~~ મહારાજા ખારવેલ
