________________
બીજા દ્રવ્યનું કાંઈપણ કરી શકતું નથી. (૨) જે દ્રવ્યની જે પર્યાય, જે સમયે, જે ક્ષેત્રે, જે વિધિથી, જેવી થવાની, તે જ પર્યાય તે જ સમયે, તે જ ક્ષેત્રે, તે જ વિધિથી, તેવી જ થાય છે. તેમાં ઇન્દ્ર, નરેદ્ર કે જિનેન્દ્ર પણ ફેરફાર કરી શકવાને સમર્થ નથી. આને ક્રમબદ્ધ પર્યાયનો સિદ્ધાંત કહેવાય છે. (૩) ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રુવ ત્રણેય સ્વતંત્ર છે. દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય સ્વતંત્ર
(૪) દરેક સમયની પર્યાય તેની તે સમયની ઉપાદનની યોગ્યતાથી જ થાય છે. ત્યારે નિમિત્તની હાજરી હોય છે, પણ નિમિત્ત કાંઈ પણ કરી શક્યું નથી. આ ઉપાદાન નિમિત્તનો સિધ્ધાંત છે. (૫) આમાં ધર્મ ક્યાં આવ્યો? - જે પરિણામ સ્વતંત્રપણે પર તરફ ઝુકે છે, તે પરિણામ જો સ્વતંત્રપણે સ્વ તરફ ઝુકે તો ધર્મની દશા પ્રગટ થાય. સુખની પ્રાપ્તિ થાય.
કોઈપણ કાર્ય વખતે પાંચ સમવાય સાથે જ હોય છે. (૧) સ્વભાવ, (૨) નિયતિ, (૩) કાળલબ્ધિ, (૪) નિમિત્ત, (૫) પુરૂષાર્થ.
સર્વજ્ઞ ભગવાનના સર્વ સિધ્ધાંતોનો સાર આ પાંચ બોલમાં આવી જાય છે. આનો આગમના અભ્યાસથી વિસ્તારપૂર્વક વિચારતાં બધો જ સંશય દૂર થાય છે અને મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે. ૮૧ ત્રણ પ્રકારની ક્રિયા : ૧. શરીર, મન, વાણી, ધનાદિ જે જડ પર દ્રવ્ય છે તેની ક્રિયા તે જડની
ક્રિયા. ૨. પર દ્રવ્યના લક્ષે ઉત્પન્ન વિકારી ભાવોની ક્રિયા તે વિભાવરૂપ ક્રિયા. ૩. સ્વરૂપના લક્ષે ઉત્પન્ન જ્ઞાનની ક્રિયા તે સ્વભાવરૂપ ક્રિયા. ૧. જડની ક્રિયા આત્મા ત્રણ કાળમાં કરતો નથી, કરી શકતો નથી. ૨. આત્માની પર્યાયમાં જે વિકારી ભાવો થાય છે તે (ક્રોધ, માન, માયા,
