________________
0 तमसो मा ज्योतिर्गमय ।।
ઈન્દ્રભૂતિ બ્રાહ્મણ ચોદ વિદ્યાના પારગામી હતા. પ્રકાડ પંડિત હતા. મહા વિદ્વાન હતા. વાદિવિજેતા હતા. વિશિષ્ટ જ્ઞાની હતા. પરંતુ વેદો, પુરાણો અને ઉપનિષદોનું જ્ઞાન એ એમનો ખરો જ્ઞાનવૈભવ નહોતો. ૧૪ વિદ્યાઓની વિદ્વત્તા એ તેમની ખરી જ્ઞાનપ્રતિભા નહોતી, થોકબંધ ગ્રંથોની ઉપસ્થિતિ એ તેમની ખરી જ્ઞાન-ગરિમા નહોતી. પોતાના “અજ્ઞાનનું જ્ઞાન' એ તેમનો પરમતારક જ્ઞાનવૈભવ બની રહ્યો.
સંદેહ તો અજ્ઞાનને લાખો વાતના હોય. પણ તે સંદેહ પ્રત્યે સજાગતા બહુ દુર્લભ છે. અજ્ઞાનતાનો અંતરંગ એકરાર દુષ્કર છે. સોક્રેટીસને કોઈએ પૂછ્યું : “બધા તમને ગ્રીસના સર્વશ્રેષ્ઠ જ્ઞાની માને છે, તમે તે વાતમાં સંમત છો?'' સોક્રેટીસ તો ખૂબ નમ અને નિરાકારી હતા, છતાં તેમણે નિઃસંકોચ કહ્યું : “હા, મને લાગે છે કે ગ્રીસમાં સર્વશ્રેષ્ઠ જ્ઞાની હું છું, કારણ કે અજ્ઞાની તો હું પણ છું. તમે પણ છો અને ગ્રીસના મોટા મોટા પંડિતો પણ છે. પણ તેમને પોતે અજ્ઞાની છે, તે વાતનું જ્ઞાન નથી. એટલું જ્ઞાન મને વધારે છે, તેથી હું સૌથી મોટો જ્ઞાની કહેવાઉં ને?' ' આપણે કેટલું જાણીએ છીએ, તે આપણે જાણીએ છીએ, પણ
ગૌતમ ગૌષ્ઠિ ૧૦૩ *
